Teoria di sèl

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
(Bo a yega aki pa via página Theoria di Cel)
Theoria di Cel
scientific theory
Fecha di fundashon òf kreashon1839 Editá
Presedí paspontaneous generation Editá
Deskubridó òf inventorMatthias Jacob Schleiden, Theodor Schwann, Rudolf Virchow Editá

E teoría di sèl ta referi na e idea ku sèl ta e unidat básiko di struktura di tur ser bibu. Desaroyo di e teoría aki meimei di siglo 17 tabata posibel dor di e avansenan di e mikroskop. E teoría aki ta un di e fundeshinan di biologia. E teoría ta bisa ku sèlnan nobo ta wordu traha for di otro sèlnan, anto ku e sèl ta e unidat basiko di struktura, funkshon i organisashon den tur organismo bibu.

Historia[editá | editá fuente]

Inisialmente e sèl a wordu deskubri dor di Robert Hooke na 1665. El a eksamina bou di un mikroskop primitivo, un pida hopi fini di kork anto a opserva un multitut di burakunan chiki ku e la remarka ta parse e kompartamentonan den un muraya kaminda un monk ta biba aden. Pasobra di e asisiashonan aki e la yama loke e la mira un sèl. Un nòmber ku te ainda nan ta mantene. Pero, Hooke no tabata sa e struktura berdat of nan funkshon. Hooke su deskripshon di e sèlnan aki (ku tabata en berdat un muraya di sèl no-bibante) a wordu publika den. Su observashonnan di sèlnan no a duna indikashon di e nukleo anto e otro organelnan haña den mayoria di e sèlnan bibu.

Pintura di e struktura di cork dor di by Robert Hooke ku a aparese den Micrographianan

E promé homber ku a mira un sèl bibu ta e hulandes Antoni van Leeuwenhoek (aunke e promé hende pa traha un mikroskop fuerte tabata Zacharias Janssen), ku na 1674 a deskribi e lima Spirogyra anto a yama e organismonan moviente animalcules, nifikando "animalnan chikí "[1]. Leeuwenhoek probablemente tambe a mira bakteria. E teoria di sèl tabata kontrastá ku e teorianan di vitalismo publiká prome ku e deskubrimentu di sèlnan.

E idea tabata ku sèlnan por wordu separá den unidatnan individual a wordu propone dor di anto Johann Jacob Paul Moldenhawer. Tur di esaki a bai finalmente na Henri Dutrichet formulando e tenetonan fundamental di e teoria di sèl moderno deklarando ku "E sèl ta e elemento fundamental di organisashon"

E observashonnan di van Leeuwenhoek, Schleiden, Schwann, Virchow i otronan, a kontribui na e desaroyo di e teoria di sèl. E teoria ta e splikashon asepta pa e relashonnan entre sèlnan anto sernan bibu. E teoria di sèl ta bisa ku:

  • Tur sernan bibu ta trahá di sèlnan i nan produktonan.
  • Sèlnan nobo ta wordu traha dor di sèlnan bieu dividiendo den dos.
  • E sèl ta e unidat di bida mas basiko ku tin.

E teoría di sèl ta wanta bèrdat pa tur sernan bibu, ni maske kon chiki of grandi, of kon simpel of kompleho. Pasobra, dor di reaserch sèlnan ta komun na tur sernan bibante, nan por provadi informashon tokante tur bida. Anto pasobra tur sèl ta bini for di otro sèl, sientifikonan por studia sèlnan pa siña iver di kresemento, reprodukshon, anto tur otro funkshon ku e bestia ta hasi.

Interpretashonan klasiko[editá | editá fuente]

  1. Tur organismo bibu ta traha di un of mas sèl.
  2. Sèlnan ta e unidat basiko di bida.
  3. Tur sèl ta wordu traha dor di sèlnan pre-eksistente.(omni cellulae e cellula)
  4. E sèl ta e unidat basiko di e struktura, fisiologia, anto organisashon den sernan bibante.
  5. E sèl ta reterne un eksistensia dual komo un entidat distinkto anto un bloki oa konstrui organismo.

Interpretashon moderno[editá | editá fuente]

E partinan generalmente aksepta di e teoria moderno ta inklui:

  1. E sèl ta e unidat fundamental di e struktura i funkshon di tur organismo bibu.
  2. Tur sèl ta derivá for di sèlnan pre-eksistente pa medio di divishon.
  3. E draimentu di energia (metabolismo i biokimiko) ta okuri den e sèl.
  4. Sèlnan ta kontene informashon hereditario (DNA) ku ta wordu pasá di sèl pa sèl.
  5. Tur sèl ta basikamente meskos den komposishon kimiko den organismonan di mesun espesie.
  6. Tur kos bibante konosi ta traha di un of mas sèl.
  7. Un par di organismo ta traha di solamente un sèl anto ta konosi komo organismonan uniselular.
  8. E otronan yama multiselular, komone dor di un number di sèl.
  9. E aktividat di un organismo ta depende dor di e aktividat total di sèlnan independiente.

Eksepshonnan[editá | editá fuente]

  1. Virusnan ta konsidera bibu dor di un par, pero nan no ta traha di sèl Virusnan tin hopi komun ku bida pero pa definishon di e teoria di sèl, nan no ta na bida.
  2. E prome sèl no a origina for di un sèl pre-eksistente. No tabata tin un prome sèl eksakto pasobra e definishon di un sèl no ta presies.
  3. Mitochondria i chloroplastnan tin nan mesun materia genetiko, i ta reprodusi independientemente for di e sèl.

Tiponan di Sèl[editá | editá fuente]

Un prokaryote

Sèlnan por wordu dividi den e siguiente subkategorianan:

  1. Prokaryotnan: Prokaryotna no tin un nukleo (aunke nan tin DNA sirkular) anto otro organelnan di membrano ku a wordu haña den sèlnan otro (aunke nan tin ribosomo). Bacteria i Archaea ta e dos dominio di prokaryot.
  2. Eukaryotnan: Eukaryotnan, di otro banda tin un nukleo distinkto mará pa un membrano anto nan tun organelnan (mitochondria, chloroplastnan, lysosomonan, reticulumm endoplasmiko moli i duru, vacuolonan). Na adishon nan di kromosomonan organisa ku ta warda materia genétiko.



Link eksterno[editá | editá fuente]