Naturalesa

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
E artíkulo aki ta skirbí na papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

Naturalesa
phenomenon
Parti diuniverso Editá
Studiá panatural history, natural science, prirodovedenie, siencia Editá
Hashtagnature, Natur, natural, природа Editá
Karakterisá papattern in nature Editá
Lo kontrario disupernatural Editá
Wèrlèk ta dal durante e erupshon di e Volkan Galunggung grandi, West Java, na 1982

Naturalesa, ta mata i planta en un solo lugar que estorba den e esensia mas grandi, ta ekivalente na e Mundu Natural, e Mundu Físiko, of e Mundu Material. "Naturalesa" ta referí na e fenomeno di e mundu físiko, anto tambe na bida en general. E ta varia di skala di e nivel Supatómiko pa e nivel Kosmikó. E palabra naturalesa ta derivá for di e palabra latino "natura", of "kalidatnan esensial",ku den tempunan antiguo tabata nifiká literalmente "duna lus". Natura tabata un tradukshon di e palabra griego "physis" (φύσις), ku originalmente tabata relashona ku e karakter intrínsiko di matanan, bestianan i otro kosnan ku ta desaroyá riba nan mes. E konsepto di naturalesa tur na tur, e universo fisikó, ta un di e diferente eskpanshonnan di e noshon original; e a kuminsa komo un par di aplikashonnan di e palabra φύσις dor di filósofonan pre-Sokrátiko i a haña mas influensia sigun tempu a progresá. Entre e varios usonan den e mundu di awendia, "naturalesa" por referí na e relmo general di varios tipo di animalnan i den algun kaso na e prosesonan asosiá ku ophetonan inanimá manera tiponan partikular di fenómenonan ku ta eksisti riba nan mes, manera e wèr i e geologia di mundu, i e materia i e energia di kua tur e kosnan aki ta kompone di dje. E ta wordu tumá pa nifiká "Ambiente Natural" of wildernis i animalnan"wild", piedranan, mondinan, playanan, anto in general e kosnan nu no a wordu altera substansiabelmente dor di e ser humano, of ku tei dor di intervenshon humano. Por ehempel, objetonan manafakturá anto e interakshon humano no ta wordu konsidera komo parti di naturalesa, of nan ta wordu kualifiká komo, por ehempel "Naturalesa humano". Esaki ta un konsepto mas tradishonal di kosnan natural ku te ainda por wordu haña awedia ta implika un distinshon entre e natural i e artifisial, e artifisial ta wordu konsidera di ta e kos ku a wordu traha dor di e konsenshi humano. Dependiendo di e konteksto partikular, e termino "natural" tambe por wòrdu distinguí for di lo innatural, lo sobrenatural, i lo artifisial.

Mundu[editá | editá fuente]

Un bista di Mundu, tumá na 1972 dor di e astronauntanan di Apollo 17. E imagen aki ta e uniko te ahinda mustrando un hemisferio kla di mundu.

Artikulo prinsipal: Mundu, i Geología

Mundu ta e úniko planeta ku ta konosí di ta kontené bida, anto su karakterístikanan natural ta suheto di varios estudionan sientífiko. Den nos sistema solar, e ta e di tres planeta for di solo; e ta e planeta tereste mas grandi i e planeta di sinku mas grandi na tur. Su karakterístikanan klimátiko mas prominente ta su dos regionan polar, dos region temperá relativamente chiki anto un parti grandi tropiko pa subtropiko. Presipitashon ta vario hopi entre e lokashonan, di varios meter di awa pa aña te ku menos ku un milimetro. 71 prshento di e superfisio di mundu ta kubri dor di lamanan salu. E restante ta kubri dor di kontinentenan i islanan, mayoria di dje na e hemisferio nort. E mundu Earth has a evolushoná dor di prosesonan geologiko i biologiko ku a laga trasonan di e kondishonan original. E parti pafo ta dividi entre varios platonan tektoniko moviendo, ku a kambia relativamente lihe varios biaha. E interior ta keda aktivo, ku un lag diki di mantel den estado likido anto un sentro di heru puro ku ta genera un fèlt magnetiko. E kondishonnan atmosferiko a wordu altera signifikamente dor di sernan bibante, ku a traha un balansa ekologiko ku a stabilisa e kondishonnan di e planeta. Aunke tin variashonnan regional den klima dor di latitudo i otro faktornan geológiko, e klima promedio di mundu ta basta stabil durante periodonan interglasial,anto variashonan di un grado of dos den temperatura global tabatatin histórikamente gran efekto riba e balansa ekológiko i e geografia aktual di mundu.

Geologia[editá | editá fuente]

Tres tipo di grensnan tektoniko.

Geologia ta e siensia i estudio di e materia solido i likido ku ta konstitui mundu. E fèlt di geologia ta enkompasa e estudio di su komposishon, struktura, propiedatnan fisiko, dinamiko, anto historia di e materialnan di mundu, anto e prodeso den kua nan ta wordu formá, mové i kambiá. E fèlt aki ta un disiplina akademiko mayor, anto e ta importante pa e ekstakshon di mineralnan i hydrokarbon, konosementu di mitigashon i peligernan natural, un par di fèltnan di enignier ano akontesementu di klimanan i ambientenan di pasado.

Evolushon Geologiko[editá | editá fuente]

E geologia di un area ta evolushoná ora tempu pasa komo depositonan di piedra ta wòrdu depositá i pone anto prosesonan deformashonal ta kambia nan lokashonan. Piedranan ta depositá primeramente dor di deposito riba e superfisie of entre e otro piedranan abou di dje. Depositashon por okuri ora lagnan di sedimento kai riba e superfisio di mundu anto lithifiká depues den piedra sedimentario, of ora material volkaniko manera as di volkan of lava, ta kubri e superfisio. Introusonan Ingenouso manera batholithikonan, laccolithsonan, dijknan, and silonan, ta wordu pushá ariba den e piedra riba dje anto nan ta kristalisá ora nan penetra. Despues di e sekuensia inishal di piedranan ku a wordu depositá, e piedra ta wordu deforma of metamorfosá. Deformashon ta okuri tipikamente dor di e kitamentu horizontal, of e moveshon di banda pa banda. E regimonan struktural aki ta relashoná en grande pa konvirgi, divirgu anto transforma na e fronteranan, respektivamente entre platonan tektoniko.

Perspektivo Historiko[editá | editá fuente]

Un animashon di Mundu su sperashon di Pangaea hypotisá.
Plankton ta biba den oceanonan, lamanan i lagonan, anto ta eksistí riba mundu pa sigur 2 bion aña.

Mundu ta estima ku a wordu forma 4.54 bion aña pasá for di e nebula di solo, huntu ku e solo i e otro planetanan. E luna a wordu forma kasi 20 mion aña despues. Initialmente di smelt, e lag eksterno di e planeta a fria, resultando den kun làg solido. Gasmentu i aktividat volkaniko a produsi un atmosfera primordial. Vapor di awa ku a kondensa, mayoria of tur di dje a bini for di eis ku a wordu trese dor di kometa, a produsi oceanonan anto otro kaminda di awa. E kemestria hopi energetiko aki ta wordu kere ku a produsi un molekula mes replikante ront di 4 bion aña pasá.

Kontinentenan a forma, anto despues nan a parti atrobe anto a reforma den un proseso den kua e superfisio di mundu a kambia durante mion di aña, okashonalmente trahado un superkontinente. Ront di 750 mion aña pasá, e prome superkontinente konosi Rodinia, a kuminsa kibra. E kontinentenan despues a rekombina pa forma Pannotia ku a kibra tambe anto mas o menos 540 mion aña pasá finalmente a forma esun di Pangaea, ku a kibra mas o menos 180 mion aña pasá

Tin evidensia signifikante ku tabata tin glasiashon global severo durante e era Neoproterozoiko durante kua henter e planeta a wordu kubri dor di un kapa di sneu. E hypothesis aki ta wordu yama "Mundu Sneubal", anto e ta di interes partikular komo e ta presidi e Eksploshon di Cambrian den kua bida multiselular a kuminsá, ront di 530–540 mion aña pasá.[16]

For di e eksploshon di Cambrian tabata tin sinku ekstinshon grandi defení. E delaster unu a okuri 65 mion aña pasá, ora un meteorita a dal nos planeta i a kuminsa ku e ekstinshon di e dinosourionan no-aviano i otro reptilonan grandi. Pero a spar animalnan chiki manera mamiferonan ku tabata parse djaka. Durante e siguiente 65 mion aña bida mamifero a diversifika.

Un par di mion aña pasá, un espesie di makaku afrikano a haña e abilidat di para riba dos pia. E advento siguiente di bida humano, anto e desaroyo di agrikultura i otro sivilisashon a laga humanonan pa afekta e planeta mas tantu ku tur otro espesia di bestria, afektiendo komo e naturalesa anto e kantidat di organismonan ku e klima global. Pa komparashon, e katastrope di oksigeno, produsí pa e kresenentu di lima durante e periodo sideriko, tabatin mester di 300 mion aña pa kulmina.

E era presente ta wordu klasifika komo un evento di ekstinshon, e ekstinshon di Holoceno, esun mas lihe ku a heri pasa. Un par, manera E. O. Wilson di Universidat di Harvard, ta bisa ku e destrukshon di e biosfera dor di humanonan por kousa mitar di tur bida na tera pa muri den e siguiente 100 añanan. E ekstento di e evento di ekstinshon aki te ahinda ta wordu diskuti i kalkula dor di biologonan.

Atmosfera, Klima i Wèr[editá | editá fuente]

Lus blou ta spat mas tantu ku otro olanan di lus dor di e gasnan den e atmosfera, dunando mundu un halo blou ora bo mire for di espasio.

Artikulo prisipal, Wèr, Klima, Atmosfera di mundu

E atmósfera di mundu ta hunga un papel importante den e sostenementu di e ekosistema di mundu. E lag fini di gasnan ku ta kubri mundu ta wantá na su luga dor di gravedat. Airu seku ta konsistí di 78% nitrógeno, 21% oksígeno, 1% argon i otro gasnan inerto, dióksido di karbon,, etc; pero airu tambe ta kontene un montante variabel di vapor di awa. E preshon atmosferika tin un haltura di eksala di mas o menos 8 kilometro na e superfisio di mundu.

E kapa di ozono di mundu ta hunga un rol importante, bahando e katidat di rayonan ultravioleta ku ta penetra e atmosfera. Komo ADN ta daña hopi lihe dor di e rayonan aki, e ta sirbi komo un protektor di bida. E atmósfera tambe ta retene kayente, asina redusiendo e extremonan den temperatura.

Wèr terestral ta okuri den e parti mas abou di e atmosfera, anto ta sirbi komo un sistema konvektivo pa redistribui kayente. Stromingennan di Laman ta un otro faktor importante den determinando e klima, partikularmente e sirkulashonnan termiko grandi ku ta distibui kayente for di e equator na e regionnan polar. E korientenan aki ta yuda modera e diferensianan den temperatura entre zomer ku winter den e zonanan temperá. Tambe, sin e redistribushon aki e areanan tropikal lo ta hopi mas kayente, i e region nan polar hopi mas friu.

Wèr por tin efektonan benefisioso komo ku ta hasi daño. Ekstremonan den wèr manera warwaru of orkan, por gasta hopi energia den nan patnan, anto produsi devastashon. Vegetashon di e superfisio ta haña un dependensia riba e variashon periodikal di e seizoenan, anto un par di kabio chikitu durante solamente un par di aña por tin un efekto dramatiko riba e vegetashon komo e bestianan ku tin mester di dje pa nan kuminda.

Un tornado na Oklahoma sentral.

E klima planetario ta midi den terminonan mas largu ku e wér pa sigui sierto trentnan. Hopi faktornan ta konosi pa influensia e klima, inluiendo korientenan oceaniko, e albedo di e superfisio, gasnan di broeikas, variashonan den luminosidat di solo, anto kambionan den e planeta su orbito. basá riba e rekortnan historiko, e mundu ta konosi pa a bai dor di varios kambionan klimatiko den e pasado, inkluyendo Eranan di Eis.

E klima di un region ta depende riba un number di faktornan, espesialmente e latituda. Un banda latidudal riba e superfisio ku attributanan similar ta forma un region klimatiko. E number di e regionan ei, for di e regionan tropikal na e equator te ku e regionan polar den e polonan ekstemo di nort i sur. Wèr tambe ta influensia dor si e seizoenan ku ta un resultado di e echo ku mundu su aksis ta leun un tiki for di e plano orbitual. Kemèn, na un tempu durante zomer of winter, un parti di e planeta ta mas eksposá na e rayonan di solo. E eksposishon aki ta alterna ora e mundu ta drei den su orbito. Na un tempu, un ta nada na kua seizon e hemisferionan di nort i sur semper ta eksperensia seizonan kontrali.

Wèr ta un sistema kaotiko ku ta modifá lihe dor di kambionan chiki den e medio ambiente, kemen voorspelling presies ta limita awendia pa solamente un par di dia. Tur na tur dos kos ta pasando ront mundu awendia: (1) e averahe di temperatura ta aumentando; anto e klimanan regional ta bezig ta kambia.

Awa riba tera[editá | editá fuente]

E Watervalnan di Igazú na e grens entre Brazil i Argentina.

Artikulo prinsipal, Awa

Awa ta un sustansia kímiko ku ta kompone di hidrogeno i oksigeno anto ta vital pa tur forma konosi di bida Na uso typical awa ta referí solamente na su forma likidó, pero e substansia tambe tin un estado solido, eis, anto gaseoso, bapor di awa of stom. Awa ta kubri 71% di e superfisie di Mundu. Riba tera, e ta wòrdu hañá prinsipalmente den e oceanonan anto otro kurpanan grandi di awa, ku 1.6% di dje abou den suela anto 0.001% di dje den nos airu komo bapor, nubianan (formá dor di partikulonan solido od líkido suspendí den airu) anto komo persipitashon. Oceanonan ta tene 97% di e awa riba nos superfisio, glesjernan anto kapanan di eis polar 2.4%, anto otro kurpanan manera riunan, lagonan i pontnan 0.6%. Adishonalmente un kantidat minuto ta kontene den kurpanan biológiko anto produktonan manafaktura.

Oceano[editá | editá fuente]

Un mirada di e Oceano Atlantiko for di Leblon, Rio de Janeiro.

Artikulo prinsipal, Oceano

Un oséano ta e kurpa di awa mayor di awa salu, anto un komonente prinsipal den e hydrosfera. Aproksimadamente 71% di e superfisie di mundu (un area di mas o menos 361 mion kilometro kuadrado) ta kubri dor di oceanonan, un kurpa kontinuoso ku ta dividí un par di oséanonan prinsipal si lamannan mas chikitu. Mas ku mitar di e area aki ta mas ku 3.000 meter profundo. Salinidat averahe ta ront di 35 ppt (3.5%) anto kasi tur awa salu ta entre 30 i 28 ppt. Aunke tin areanan konosi komo lamanan sepera, e awanan aki ta komprimi un oceanonan global i kontinuoso ku interkambio liber entre su pratinan ta fundamental pa oceanografia.

E divishonan oseániko mayor ta definí dor di e kontinentenan anto varios archipelagonan, anto otro kriteria: e divishonan aki ta (den grandesa asendio), e Oséano Pasifiko, e Oséano Atlántiko, e Oséano Indiko, e Oceano sur anto e Oceano Arktiko. Regionan mas chikitu di e oceanonan ta yama laman, golfo, baija anto otro nomber. Tambe tin lagonan salu ku ta kurpanan mas chikitu sera for di e lamanan prinsipal. Dos ehèmpel notabel ta e Laman Aral i e Laman salu Grandi.

Lago[editá | editá fuente]

Lago Mapourika, Nobo Zealandia

Artikulo prinsipal, Lago

Un lago (for di Latino lacus) ta un fetura natural (of fetura phisiko), un korpa di likido riba e superfisio di un planeta ku ta lokalisa bou di un basino (ku no ta global) anto ta move masha poko poke si e move mes. Riba tera, un kurpa di awa ta konsidera un lago ora e ta paden di tera, no parti di un oceano, mas profundo ku un pont anto e ta wordu duna awa dor di un riu.

E úniko planeta otro ku tera ku tin lago ta Titan, ku tin lagonan di ethano, i probablemente meskla ku methano. E no ta konosi di Titan su lagonan ta wordu duna su likido for di riunan, perso riba su superfisio tin varios sobranan di riu. Lagonan natural riba tera ta generalmente wordu haña den areanan montañoso zonanan di rift, anto areanan ku glasiashon resien of den pasado. Otro lagonan ta wordu haña den basinan endoreiniko of banda di e kursonan di riunan bieu Na sierto parti di mundu, tin hopi lago dor di basinan di awa kaotiko kedá atras for di e delaster siglo di hielo. Tur lago ta temporal over di tempunan geologiko, pasobra nan lo yena poko poko ku sedimento of basha over den e basino ku ta kontene nan.

Pont[editá | editá fuente]

Artikulo prinsipal, Pont

E Westborough Reservoir (pont di mill) na Westborough, Massachusetts.

Un pont ta un kurpa di awa pará, natural komo traha dor di hende, ku ta normalmente mas chikitu ku un lago. Un variedat grandu di kurpanan traha ku forsa humano ta klasifika komo pontnan, inkluiendo yardinan di awa diseña pa ornementashon,pontnan di piská diseña pa brui piská, anto pontnan solar diseña pa warda energia solar. Pontnan i lagonan ta distingi for di beeknan dor di nan velosidat di korienten. Aunke korientenan di beeknan por wordu oberva fasilmente, pontnan i lagonan tin mikro-koriente dirigi ku un sistema termiko i bientu modera. E kosnan aki ta distingui un pont for di otro terenonan akuatiko manera poelnan di beek anto di tidio.

Riu[editá | editá fuente]

E riu di Nilo na Cairo, Egypto su siudat kapital

Artikulo prinsipal, Riu

Un riu ta un kurso di awa natural, normalmente di awa dushi, ku ta laba bai drenta un oceano, un lago, un laman of un otro riu. Den un par di kaso un riu ta simplementa drenta tera of ta seka kompletamente prome ku e yega un otro kurpa di awa. Riu chikitu por tin hopi nomber dependiente riba nan luga manera beek ku roi; no tin un regla general ku ta defini kiko por wordu yama un riu. Hopi riu chikitu ta spesifiko pa e lokashon geografiko; un ehemplo ta Burn na eskosia kaminda un riu ta bisa pa ta mas grandi ku un beek pero esaki no tur biaha ta konta dor di e systema vag di e lenga. Un riu ta parti di e siklo hidrológiko. Awa den un riu ta generalmenta kolekta for di persipitashon dor di fangumentu di superfisio, rekargo di awa den tera, anto posnan, anto e losmentu di awa warde den eis natural anto paknan di sneu (glesjernan).

Bear Creek na Pennsylvania, Merka

Beeknan[editá | editá fuente]

Artikulo prinsipal, Beek

Un beek of stróm ta un kurpa di awa ku un koriente, konfidi den un plano anto bankonan di koriente. Na Merka un beek ta klasifika komo un kurso di awa mas chikitu di 18 meter di hancura. Beeknan ta conduitonan importante di e syklo di awa, instomentonan den awa di tera ta rekarga anto nan ta sirbi komo un koredor pa migrashon di piská i otro animalnan. E habitad biologiko den e visinidat emidiante di e beek yama e zona ripario. Den e ekstinshon di Holoceno ku ta pasando aworaki beeknan ta un koredor importante pa konekta habitadnan fragmentá anto asina konserviendo biodiversidat. E estudio di beeknan i kursonan di awa in general ta yama hydrologia di superfisio anto ta un parti esensial di geografia ambiental.

Ekosistema[editá | editá fuente]

Loch Lomond na eskosia ta forma un ekosistema relativamente isolá. E komunidat di piska den e lago aki a keda meskos pa un periodo hopi largu di tempu..
Un mirada areal di un ambiente humano. Riba e portet ta mira e siudad di Chicago

Artíkulo prinsipal, Medio Ambiente, Ekologia

Ekosistemanan ta komponé dor di un variedat di komponentenan ábiotiko i biótiko ku ta funshoná den un manera interrelashoná. E struktura i komposishon ta ser determiná dor di varios faktornan ambiental ku tambe ta interrelashoná. Variashonnan den e faktornan akí lo inisiá modifikashonan dinámiko na e ekosistema. Un par di e komponentenan mas importante ta: tera, atmósfera, radiashon di solo, awa i organismonan bibu.

Sentral na e ekosistema ta e idea ku organismonan bibu ta interaktuá ku kada otro elemento di nan ambiente lokal. Eugene Odum, un fundadó di ekologia a bisa: "Kualke unito ku ta inlui tur e organismonan (e kommunidat) den un area ta interaktuando ku e ambiente fysiko na kua un vloeimentu di energia ta sirkula i ta trese un stuktura trophico mas definí, diversidat biotiko, anto syklonan material (enkambio entre sernan bibante i no-bibante) den e systema tin un ekosystema, espesianan ta konekta i dependiente na otro den e kadena di kuminda, anto enkambio energia anto materia entre nan mes anto nan ambiente. E ekosistema humano ta fundá den e deconstukshon di e dichotonimia di hende/naturalesa anto e premisio ku tur espesia ta dependente di otro, i tambe ku e konsituentenan abiotiko di nan biotipo.

Un unito mas chikitu ta yama un mikroekosistema. Por ehèmpel un mikrosistema por ta un piedra anto tur e bida bou di dje. Un makroekosistema por involvi henter un ekoregion, entre su basin di drainahe.