Suisidio
| Suisidio | ||
|---|---|---|
| Klasifikashon | ||
| Spesialidat | sikiatria, sikologia | |
| Kodifikashon | ||
| MedlinePlus | 001554 | |
| MeSH | D013405 | |
| [Editá Wikidata] · [Manual] | ||
Suisidio ta e akto di un ser humano di kita su propio bida. Hopi biaha e ta sosodé durante un episodio depresivo pero tambe por resultá di abuso di supstansia òf otro trastorno.[1] Sinembargo, mayoria suisidio ta sosodé sin ningun trastorno sikiátriko diagnostiká, pero mas bien impulsivamente den momentunan di krísis of angustia ekstremo, ku un falta den e abilidat pa dil ku strèsnan di bida, manera partikularmente den situashonnan di problema finansiero, disputa den relashon, òf doló i malesa króniko.[2]
Definishon
[editá | editá fuente]E definishon di suisidio ta un topiko di diskushon, ku ta enserá no solamente konsiderashonnan sikológiko i biológiko, pero tambe esnan filosófiko i semántiko. Preguntanan ta persistí tokante si sierto aktonan, manera esnan kometé pa pilotonan kamikaze òf terorista di suisidio, mester wòrdu kategorisá komo suisidio.
Individuonan enbolbí den aktonan asina hopi bia no ta eksibí e trastornonan sikológiko tipikamente asosiá ku suisidio i ta wòrdu motivá frekuentemente pa kreensianan ideológiko òf religioso en bes di un deseo personal pa muri.
Kontrali, den kasonan di malesa terminal, algun individuo ta skohe pa kaba ku nan bida pa medio di asisitensia médiko. Hopi bia e desishonnan aki ta wòrdu definí komo rashonal i deliberá, loke ta kousa mas debate tokante si nan mester wòrdu klasifiká bou di e mesun término di suisidio, kompará ku otro formanan di morto afligi pa e individuo mes.[3]
Faktor di riesgo
[editá | editá fuente]E konsepto di suisidio ta keda difísil pa definí presisamente. Apesar di avansenan den sikologia i sikiatria, e kousanan prinsipal no ta kompletamente komprondé. Faktornan di riesgo ta solamente parsialmente identifiká, i Suicidal Behavior Disorder ("Trastorno di Komportashon pa ku Suisidio") ta listá aktualmente komo un "kondishon pa investigashon adishonal" den e Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5, "Manual Diagnóstiko i di Statistik pa ku Trastorno Mental").[3]
Investigashon ta sugerí un korelashon fuerte entre suisidio i malesa mental severo. Tin investigashon kontinuo riba e posibilidat ku komportashon di suisidio por tin un komponente genétiko.[3]
Den e dominio sosio-ekonómiko, tin vários momentu na kua e riesgo di suisidio ta oumentá. Ehèmpelnan ta inkluí ekspulshon fòrsá fo'i kas, pèrdida di trabou, buèltu na kas despues di hospitalisashon òf detenshon, i e periodo rònt di bankrut.[4]
Hende ku kompartashon di suisidio rara bes ta duna señal direkto. Hopi bes nan ta purba pa no alarma esnan rond di nan. Sinembargo, nan ta mustra komportashon preokupante pa hopi tempu, esakinan por inklui:
- Melankolía persistente
- Kambionan di estado di ánimo severo, iritabilidat, agreshon òf yoramentu eksesivo.
- Pèrdida di interes den aktividatnan, renunsiá i retirá emoshonal.
- Negligensia propio
- Insomnia òf drumi muchu.
- Uso eksesivo di alkohòl i/òf droga.
- Rendimentu na skol òf trabou.
Algun hende ta ekspresá eksplísitamente ku nan no ke biba mas, por ehèmpel dor di bisa: "Mi no ke mas", "Mi no ta wak e sinta mas", "Mi ta djis un molester pa otro" òf "Ken lo sinti mi falta?". Tuma deklarashonnan asina na serio i puntra kiko e persona ke men.[5]
Tin algun malkomprendementu persistente tokante suisidio. Deklarashonnan komun ta lo siguiente:
- Papia di suisidio ta únikamente duna un hende e idea.
- Si un hende berdaderamente tin sentimentunan di suisidio, e lo sosodé asina mes.
- Hende ku ta menasá ku suisidio ta hasi esei solamente pa pone preshon riba otro.
E kreensianan aki ta inkorekto i por kontribuí na tabú, stigmatisashon i malkomprendementu. Komunikashon habrí i komprensivo tokante suisidio por yuda pa duna sosten na tempu i haña solushonnan alternativo.[6] Hende ku pensamentu di suisidio hopi biaha no kièr komete suisidio, nan kièr djis pa nan pensamentunan skur stòp òf libera nan mes di nan problemanan. Papia tokante di dje lo yuda drecha e pensamentu aki i stimulá trankilidat.[4]
Epidemiologia
[editá | editá fuente]Mundial
[editá | editá fuente]World Health Organization (WHO) ta reportá ku, na 2021, mas ku 720.000 hende ta kometé suisidio tur aña. Suisidio ta e di tres kousa prinsipal di morto entre hóbennan di 15-29 aña. 73% porshento di suisidionan mundial ta sosedé den paisnan di entrada abou i mediano. Pa kada suisidio tin hopi mas hende ku ta atentá suisidio den poblashon general.[2]
Hulanda
[editá | editá fuente]Segun Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) hulandes, na 2023, un promedio di 5 hende pa dia a komete suisidio,[7] 55% di nan ta entre e edatnan di 40 i 65 aña.[6] E sifranan pa ku suisidio di hende hòmber ta dos bès mas altu ku di hende muhé. Na 2023, e frekuensia di suisidio pa ku hende hòmber tabata 14.7 pa kada shen mil habitante, i 6.2 suisidio pa kada shen mil habitante pa ku hende muhè. Ounke e sifranan di suisidio ta mas abou den gruponan di edat mas yòn ku den gruponan di edat mas altu, suisidio ta un kousa relativamente komun di morto denter di e gruponan di edatnan mas yòn. Esnan den nan binti tanto aña di edat ku a muri entre 2020 pa 2023, 31 porshento a muri dor di suisidio.[7] Esnan enbolbí, den 60% di suisidio, no tabatin kontakto ku organisashonnan di yudansa.[6]
Karibe hulandes
[editá | editá fuente]Un investigashon na 2023 di Departamento di Salú Públiko Aruba (DVG), a reportá ku mas o ménos 5% di poblashon di Aruba a yega di atentá suisidio na un sierto momentu, sin ningun diferensia signifikante entre hende hòmber y hende muhé. Sinembargo, tin un diferensia notabel entre gruponan di edat. E frekuensia mas altu di atento di suisidio ta wòrdu hañá bou di adultonan yòn (18-29 aña), ku 8% di hende hòmber i 11% di hende muhé, ku a raportá un atento. Mas ku 60% di esnan ku pensamentu di suisidio no ta buska yudansa profeshonal.[8]
Link eksterno
[editá | editá fuente]Fuente, nota i/òf referensia
|