Universidat

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
Universidat
Supkategoria dihigher education institution, academic institution Editá
Área di trabouhigher education Editá
Presedí paskol di enseñansa sekundario Editá
Karakterisá paQ108401094 Editá
Historiauniversity history Editá
Ta utilisáuniversity building Editá
Model itemUniversidat di Oxford, University of Bologna, University of al-Qarawiyyin, University of Mumbai, Keio University Editá
WordLift URLhttp://data.wordlift.io/wl01714/entity/university Editá

Un universidat ta un instituto ku ta duna enseñansa superior i ta hasi diferente investigashon sientífiko. E ta otorgá gradonan akadémiko i títulonan profeshonal.

E nòmber universidat ta bini for di e palabra latin universitas magistrorum et scholarium, kual ta nifiká mas o ménos komunidat di profesornan i akadémikonan. Universidatnan manera nos konosé awendia, a originá na final di tempunan medieval. E universidat di Bologna ta e promé universidat Oropeo i a keda fundá na aña 1088 den e stat italiano na Bologna.

Historia[editá | editá fuente]

For di añanan 700 promé ku Kristu tabatin ya kaba despues di skolnan básiko, skolnan di enseñansa avansá ku bo por a sigui studia si bo tabatin sèn pa paga esaki. E skolnan aki tabata di tal manera i tambe asina karu ku ta solamente yunan di hendenan pudiente i aristokratnan por bishitá. Mayoria profesornan tabata filósofo, oradó òf gramátiko.

Den e tempu di Helenismo tabatin algun instituto ku por wòrdu kompará ku universidatnan di awendia. Esnan mas konosí tabata skol filosófiko di Antena i Mouseion di Alexandrië ku su konosido biblioteka. Den e tempu di e Imperio Romano tabatin tambe kasi mesun tipo di institutonan na Nort Afrika, Roma i Massilia. Den e di kuater siglo Imperio Romano a split den dos parti, ost i wèst. Despues di e kaida di Imperio Romano parti wèst, enseñansa superior sekular a disparsé kasi kompletamente na Wèst Oropa. Den e tempu ei a keda interes solamente pa estudionan superior teológiko.

Tempu ku Islam tabata ekspandiendo tabatin gran interes den siensia griego i filosofia. Na Bagdad, Cairo i Cordoba tabatin universidatnan importante. Hopi oropeo a bai biba na e paisnan aki pa studia i tambe duna lès.

E promé universidatnan oropeo a wòrdu fundá manera esun di Cordoba na aña 1088 na Italia i na Fransia pa duna estudionan di lei, medisina i teologia. Na 1409 e universidat di Aix-en-Provence a wòrdu fundá dor di Lodewijk II di Anjou. Despues di esaki a sigui funda mas universidatnan na Inglatera i Oropa sentral i oriental. E universidatnan medieval tabata haña sosten di outoridatnan di iglesia i sivil. Segun iglesia universidat ta un medio pa konserva fe. Esaki tabata en bèrdat e kaso pasobra e meta prinsipal di e universidatnan no tabata atkerimentu di konosementu, pero pa konserva konosementu i doktrina di iglesia. E universidatnan tabatin hopi privilegio i tabata operá manera un estado den e estado. Na Oropa mucha hòmber tabata bai universidat despues di a terminá nan estudio Trivium, kual tabata konsistí di gramátika, retórika i lógika, i Quadrivium, kual ta aritmétika, geometria, músika y astronomia. Esaki tabata e plan di estudio den e tempu di Imperio Romano.

Wilhelm von Humboldt

Na komienso di e tempu moderno djis despues di tempu medieval a funda diferente universidat rònt mundu ku tabata ofresé diferente estudio. Danki na e influensia di Iluminashon tabatin hopi kambio den universidatnan na final di siglo diesocho. Nan a introdusí na universidatnan un método sientífiko moderno. A kuminsá usa e método eksperimental mas i mas. Siensia a haña su lugá den universidat. E énfasis a kuminsá bai mas tantu riba atkerimentu di mas konosementu. E meta tabata konosementu i no aplikashon di e konosementu aki. E tipo di universidat aki a wòrdu yama universidat Humboldt, kual ta e nòmber di Wilhelm von Humboldt.

A sigui usa e modèl Humboldt aki pa basta tempu. Durante e último dékada a stòp di usa e modèl aki pasobra a kuminsá enfoká mas tantu riba aplikashon di konosementu den industria i komunidat. Asina aki e laso entre universidatnan i komunidat i industria a bira mas fuerte. I di e manera aki un sistema nobo sientífiko a nase.

Universidatnan rònt mundu[editá | editá fuente]

Universidatnan mas antiguo[editá | editá fuente]

Hopi sivilisashon antiguo tabatin sentronan òf institutonan ku tabata ofresé estudionan superior. China tin e universidat mas antiguo na mundu, Skol Superior Shang Hsiang imperial durante e periodo Yu(2257 p. K. – 2208 p. K.). E aktual Universidat Nankin tabata yama promé Akademia Sentral Imperial di Nanking, fundá na aña 258. Universidat Hunan (Changsha ta un kontinuidat di Akademia Yuelu fundá na aña 976.

E Universidat di Takshashila, fundá na Taxila (Pakistan) alrededor di siglo VII p. K., tabata ofresé títulonan universitario. E Universidat di Nalanda, funda na Bihar (India), alrededor di siglo V p. K., tambe tabata duna títulonan akadémiko i tabata ofresé kursonan pa esnan ku a kaba di gradua. Na Gresia, Platon tambe a funda un akademia na aña 387 p. K.

Universidatnan na Persia i Árabe[editá | editá fuente]

E universidatnan na Persia i Arabia ta e orígen di universidat moderno. Durante siglo IV i na final di siglo V a konosé e famoso skolnan di Edesa i Nisibis, fundá pa sirionan kristian i komunidat di maestronan dediká na ekségesis bíbliko. Na aña 489, e sirionan kristian a wòrdu ekspulsá for di Imperio Bizantino, nan a bai Persia. Nan a wòrdu bon risibí einan i asina a funda Akademia di Medisina di Gondishapur, ku a bira famoso rònt mundu.

Na aña 529 Justiniano I a sera e Akademia di Atenas, pa logra un unidat religioso serka e sentronan di estudio di Imperio Romano. Entre añanan 637 i 651, musulmannan árabe a derota e Imperio Persa i a poderá di Gondishapur. Na final di siglo VIII e akademia Gondishapur a wòrdu trasladá pa Bagdad, kaminda e la wòrdu reorganisá i a haña un otro nòmber; Bayt al Hikma(Kas di Sabiduria). Di e manera aki por a tradusí obranan sientífiko di médikonan i filósofonan griego.

Na siglo VIII hospitalnan tabatin un vínkulo basta estrecho ku e universidatnan di medisina kreando asina un sistema laiko, tolerante i rigoroso ku a hasi tal institutonan basta famoso. Di e manera aki a nase tambe college, e sistema nobo di estudionan superior na Merka.

Algun di e universidatnan mas famoso tabata:

Universidatnan Oropeo[editá | editá fuente]

Na sur di Italia, Skol di Medisina Salernitana ku a wòrdu fundá na siglo IX a aktualisá medisina klásiko.

Na aña 1088 a kuminsá ku Universidat di Bologna (speshalidat tabata lei). E universidat aki tabata ofresé estudionan di medisina. Despues mas i mas universidat a keda fundá rònt Oropa. E proménan tabata:

  • Universidat di Ohrid (Reino di Bulgaria, aktual Masedonia) S. IX;
  • Universidat di Bologna (Italia) aña 1089;
  • Universidat di Oxford (Inglatera) aña 1096;
  • Universidat di París (Fransia) aña 1150;
  • Universidat di Módena (Italia) aña 1175;
  • Universidat di Cambridge (Inglatera) alrededor di aña 1208;
  • Universidat di Palencia (Spaña) aña 1208;
  • Universidat di Salamanca (Spaña) aña 1218;
  • Universidat di Padua (Italia) aña 1223;
  • Universidat di Nápoles Federico II (Italia) aña 1224 (esaki ta e universidat laiko mas antiguo na mundu);
  • Universidat di Valladolid (Spaña), siglo XIII;
  • Universidat di Coímbra (Portugal) aña 1290;
  • Universidat di Lérida (Spaña) aña 1300;
  • Universidat di Perugia (Italia) aña 1308.

Den tempu medieval, e palabra universidat tabata designá pa e gremio empresarial na Oropa. E universidatnan na Oropa den e tempu ei tabata wòrdu hopi influenshá pa podernan religioso, ku tabata strès riba estudionan religioso i teológiko. E pensamentu sientífiko i humanista a krese pafó di universidat. E Universidat di Cambridge, por ehèmpel, a krea su promé kátedra di investigashon sientífiko na aña 1794.

Universidatnan Merikano[editá | editá fuente]

Algun universidat merikano ta usa e denominashon college (Boston College, Dartmouth College, Canisius College, etc.) òf instituto (Instituto di Teknologia di Massachusetts, Instituto di Teknologia di Georgia, Instituto di Teknologia di California, etc.) na lugá di universidat.

Despues di segunda guera mundial (1939-1945), Merka a bira un super potensia mundial i Oropa a dekaí. Den e tempu ei hopi intelektual i sientífiko aleman a bai biba Merka. Aktualmente e universidat di mas mihó na mundu ta reuní huntu i ta purba pa atraé profeshonalnan di kualke pais dor di na poder ekonómiko. Esaki nos ta yama brain drain.

Siensia natural i informátika ta wòrdu duná riba un nivel haltu na institutonan manera MIT na Massachussets. No tin masha interes pa investigashon riba tereno sosial, artístiko i literario.

Universidatnan Latinoamerikano[editá | editá fuente]

E promé universidatnan di latino Amérika a wòrdu funda pa korona Spañó den e etapa kolonial(promé ku aña 1810). Ni Inglatera ni Portugal i ningun otro potensia kolonial di e tempu ei no a funda universidatnan na Amérika. E promé universidat ofisialmente fundá na Latinoamérika di akuerdo ku e norma hurídiko imponé dor di monarkia spañó tabata Real y Pontificia Universidad de San Marcos na Lima, Perú. E universidat a wòrdu fundá 12 di mei na aña 1551. Banda di esaki e ta tambe esun di mas antiguo di e kontinente ei ku e sigui funshoná for di siglo XVI. E di dos universidat fundá pa korona spañó tabata Real y Pontificia Universidad de Mexico, 21 di sèptèmber 1551, kual aktualmente no ta eksistí mas. For di siglo XVII a keda fundá Universidad Nacional de Córdoba (8 di ougùstùs 1621), Universidad San Francisco Xavier de Chuquisaca (27 di mart 1624) i Universidad de San Carlos de Guatemala(31 di yanüari 1676).

Ademas di esnan ya kaba menshoná, na Santo Domingu, a konstituí Universidad de Santo Tomás de Aquino. Esaki a keda aprobá 28 di òktober 1538. Sin embargo e universidat aki no a ser rekonosé ofisialmente pa korona spañó. Ta te 26 di mei 1747 e universidat aki a keda ofisialmente fundá. Segun algun historiadó e universidat aki a sera i segun otronan e la stòp di eksistí. na aña 1824. E aktual Universidad Autónoma de Santo Domingo ku a habri ofisialmente na aña 1914 ta esun ku a sigui segun historiadónan. E tema aki te ainda ta punto di diskushon.

E modelo tabata e universidatnan di Spaña(Salamanca, Alcalá de Henares), pero e universidatnan kolonial tabata semi religioso; nan kriterionan i métodonan a sigui pa un largu tempu. E aspektonan aktual a nase huntu ku e reforma universitario di aña 1918, kual e ekstendé henter Latinoamérika.

Brasil no tabatin universidat den e époka kolonial. E reforma universitario tabata un influensia fuerte. Bolivia kontrali di Brasil si tabatin hopi instituto di enseñansa. Esun di mas importante tabata UMRP de San Francisco Xavier di Chuquisaca.

Edukashon i Investigashon[editá | editá fuente]

E tareanan prinsipal di un universidat ta duna edukashon sientífiko i hasi investigashon riba tur tipo di tereno.

Enseñansa superior na universidat ta kuminsá despues di edukashon sekundario. Estudio superior tin e siguiente struktura: tres òf kuater aña Lisensiatura(Bachelor) i despues un òf dos aña di Maestria(Master). Despues di a terminá e lisensiatura i maestria e studiante por yama su mes un doctorandus. E ta haña komo titulo dilanti di su nòmber drs òf mr.. Despues di a hal maestria tambe tin e posibilidat pa promové. Bo ta promové dor di hasi un investigashon sientífiko riba un tema i despues skibi i defendé públikamente un tésis(proefschrift na ulandes). Esaki bou di supervishon di un promotor ku mayoria bia ta un profesor haltu di un universidat. Bo mester ta un doctorandus pa promové. Despues e persona konserní ta haña e titulo di doctor.

Universidatnan den teritorio karibense di Reino Hulandes[editá | editá fuente]

Aruba[editá | editá fuente]

Boneiru[editá | editá fuente]

  • Xavier University School of Medicine, a muda pa Kòrsou na 2010 i ta yama Avalon University
  • Saint James School of Medicine], kampus presente 2015
Universidat di Kòrsou mr. dr. Moises Frumencio da Costa Gomez

Kòrsou[editá | editá fuente]

  • Avalon University School of Medicine
  • Caribbean Medical University
  • St. Martinus University Faculty of Medicine
  • University of Curaçao
  • Inter-Continental University of the Caribbean
  • International Hospitality and Tourism College
  • University of the Dutch Caribbean

Sint Maarten[editá | editá fuente]

  • American University of the Caribbean
  • American University of Integrative Sciences (2013-2016, a muda pa Barbados)
  • Universidat di Sint Maarten

Sint Eustatius[editá | editá fuente]

  • American University of Integrative Sciences, a muda na 2013 pa Sint Maarten

Saba[editá | editá fuente]

  • Saba University School of Medicine

Otro link[editá | editá fuente]