Gramàtika di Interlingua

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber

E gramátika di interlingua ta basá den gran parti riba e gramátika di e lenganan romániko, pero ta simplifiká, prinsipalmente bou di influensia di ingles. Sinembargo, a konsultá tur idioma di kontrol, inkluyendo alemán i rusiano, pa desaroyá gramátika. E karakterístikanan gramatikal ku no ta eksistí den niun di e idiomanan di kontrol primario (Ingles, Franses, Italiano, Spaño i Portugues) a keda eliminá. Por ehèmpel, no tin konkorensia athetivo (spaño / portugués gatos negros 'gatos negros'), ya ku e karakterístika aki ta ausente na ingles, ni tempu verbal kontinuo (Inglés I am reading), ya ku nan ta ausente na franses. Na kontraste, Interlingua tin artíkulonan, kontrariamente na ruso, ya ku ruso ta un idioma di kontrol sekundario.

No tin un marka sistémiko pa e partinan di papiamentu. Por ehèmpel, substansianan no tin ku terminá den ningun letra partikular. Sinembargo, normalmente athetivo ta terminá ku -e òf konsonante, adverbio ta terminá ku-mente u-o, miéntras sustantivo ta terminá ku -a, -e, -o òf konsonante. Verbenan finito practicamente semper ta termina na -a, -e of -i, mientras cu e infinitivo ta agrega -r: scribe, 'escribe'; scriber, 'escribe'.

Artíkulo[editá | editá fuente]

E artíkulo definí ta le[1], e artíkulo indefiní ta un[2], i niun di e artíkulonan ta mustra ningun akuerdo di forma ku e substantivonan. E preposishonnan a ("a") i de ("de") ta ser fusioná ku un siguiente den al i del, respektivamente.

E artíkulo definí ta wòrdu usa, en general, manera den ingles, ku e eksepshon ku e no mester ser omití ku título ku ta antecedé nòmber propio ni ku sustantivo abstrakto ku ta representá un klase kompleto, espesie, etc.

Sustantivo[editá | editá fuente]

E sustantivonan ta baha solamente pa kantidat. E sustantivonan plural ta tuma -s despues di un vokal, -es despues di un konsonante (pero e -c i e "g" final ta kambia den ortografia a -ches (i Ghes) pa preservá e sonido [k i g] di c i g).

catto   'pushi'  →  cattos  'pushinan'
can  'kachó'  →  canes  'kachonan'
roc   'toren' [ché]   →  roches  'torennan'

Interlingua no tin un género gramatikal. Sustantivo animá ta neutral den sèks, a ménos ku nan ta referí spesífikamente na un hòmber òf un muhé. Asina, "jornalista" 'periodista' i "scientista" 'sientífiko' ta neutral den sèks, miéntras ku "rege" 'rei' i "regina" 'reina' ta spesífiko pa sèks. Por krea formanan femenino eksplisito dor di remplasá e final "-a " pa un final "-o" òf "-e" òf agregando e sufijo "-essa".

puero   'mucha'   →  puera  'girl'
tigre   'tiger'   →  tigressa  'female tiger'

E ta kolora e formanan regular komo masculino ora nan ta aparesé den e mesun konteksto.

Interlingua ta permiti uso di aposicion, cu hopi biaha ta equivalente na sustantivo athetivo na ingles.

nave domo 'barku di kas'

E formanan masculino i femenino mester ta di akuerdo.

Athetivo[editá | editá fuente]

Athetivo por ta promé òf despues di e sustantivo ku nan ta kambia. Athetivo korto tin tendensia di ta promé, athetivo largu tin tendensia di ta promé. E numeronan semper ta bini promé ku e sustantivo.

belle oculos òf oculos belle   'ocho bunita'
un bon idea, un idea ingeniose   'un bon idea, un idea ingenioso'

Un athetivo nunka mester ta di akuerdo ku e sustantivo ku e ta kambia, pero athetivo por ta pluralisá ora no tin un sustantivo eksplisito pa kambia.

le parve infantes   'e muchanan chikitu';   pero   le parves   'e chikitonan'

E grado komparativo ta ser ekspresá ku "plus" òf "minus" promé ku e athetivo i e grado superlativo ku "le plus" òf "le minus".

un plus feroce leon   'un leon mas feroz'
un traino minus rapide   'un trein menos lihé'
le plus alte arbore   'e palu mas haltu'
le solution le minus costose   'e solushon mas barata'.

E sufijo "-issime" por ser usa pa ekspresá e grado superlativo absoluto.

un aventura excellentissime   'un aventura excelente'

Athetivo "bon" 'bon', "mal" 'malo', "magne "'grande' i "parve" 'pequeño' tin forma opshonal irregulá pa komparativo i superlativo.

bon → plus bon → le plus bon   òf   bon → melior → optime
mal → plus mal → le plus mal   òf   mal → pejor → pessime
magne → plus magne → le plus magne   òf   magne → major → maxime
parve → plus parve → le plus parve   òf   parve → minor → minime

Teoricamente, kada athetivo por sirbi komo pronombre referí na algu ekspresá den un pasashi anterior.

Adverbio[editá | editá fuente]

Tin dos tipo di adverbio, primario i sekundario. Adverbionan primario ta un klase será di operadornan gramatikal, manera "quasi", "kasi"; "jam", "ya"; i "totevia", "di tur manera". Adverbionan sekundario ta un klase habrí derivá for di e athetivonan korespondente agregando e sufijo "- mente" ("- amente " despues di e final "-c").

felice   'felis'   →   felicemente   'felismente'
magic   'mágiko'   →   magicamente   'magically'

Algun adverbio komun tin forma opshonal kòrtiku den "- o".

sol   'so'   →   solo òf solmente   'solamente'

Manera athetivo, adverbionan ta usa "mas" i "menos" pa ekspresá komparativo i "le plus" i "le minus" pa ekspresá superlativo.

Illa canta plus bellemente que illa parla.   'E ta kanta mas bunita ku e ta papia.'
Le gepardo curre le plus rapide de omne animales.   'E cheetah ta kore mas lihé ku tur otro bestia.'

Adverbionan ekivalente na" bon"," bon "i" mal"," malo " tin forma opshonal i irregulá.

bonmente → plus bonmente → le plus bonmente   òf   ben → plus ben → le plus ben   òf   ben → melio → optimo
malmente → plus malmente→ le plus malmente   òf   mal → plus mal → le plus mal   òf   mal → pejo → pessimo