Jump to content

Matemátika

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
E skirbimentu matemátiko mas bieu konosí, e Papiro Rhind, for di sivilisashon klásiko di Egipto.

Matemátika ta un siensia formal ku, entre otro, ta analisá number, patronchi, i strukturanan abstrakto. Matemátika a originá for di aritmétika i geometria, pero ta enserá muchu mas.

Strukturanan matemátiko ta wòrdu konstruí usando rasonamentu lógiko estrikto. Deklarashon matemátiko di kua e eksaktitut ta probá, ta wòrdu yamá posishon (hulandes: stelling); nan ta dikta tokante ophetonan definí i ta establesé ferbant entre nan. E argumento formal ku ta demostrá ku un posishon ta bèrdat, ta wòrdu yamá un prueba matemátiko. Ora ta kompilá un prueba, ta asumí un kantidat (chikí) di prinsipio (aksioma) i definishonnan.

Matemátika no ta wòrdu studia independientemente; e konosementu atkerí ta apliká tambe den tur tipo di situashon diario i otro siensia. Esaki ta wòrdu yamá matemátika apliká, kontrali na matemátika puru. Sinembargo, e frontera entre e dosnan no ta semper kla, i loke originalmente tabata parse matemátika puru despues ta resultá di tin aplikashonnan regular.

Den aplikashon, kalkulashonnan ta basá riba posishonnan probá kaba. Esaki por ta simpel, manera e teoria di Pitágoras den geometria pa kalkulá un distansia. Pero tin biaha e problema den bida diario ta asina ekstenso ku un (super)kòmpiuter ta nesesario pa haña un solushon denter di un tempu rasonabel. Un ehèmpel di esaki ta pronóstiko di wer den meteorologia: e atmósfera ta wòrdu modelá matemátikamente usando ekuashonnan diferensial (hulandes: differentiaalvergelijkingen). Balornan midí, tumá for di puntonan di midimentu rònt mundu na diferente altura, ta yuda determiná e kondishon inisial, despues di kua preshon, bientu, i humedat den futuro ta wòrdu kalkulá. Kalkulá e ekuashonnan diferensial ku ta sigui for di e datonan di midimentu aki ta tuma un kantidat enorme di tempu di kòmpiuter.

Etimologia

[editá | editá fuente]

Den mayoria idioma, e palabra pa matemátika ta derivá for di e palabra griego μάθημα (máthèma), ku ta nifiká "siensia", "konosementu" òf "siñamentu". Algun ehèmpel ta ingles: mathematics, aleman: mathematik, i franses: mathématiques. E palabra hulandes, wiskunde, a wòrdu introdusí pa Simon Stevin den siglo 17 komo wisconst (e "arte di konsenshi” òf "sigurá").

Matemátika apliká i puru

[editá | editá fuente]
Análisis matemátiko (Matemátika apliká) di un simulashon di aksidente di outo.
E grupo di Kubo di Rubik ta un aplikashon konkreto di teoria di grupo[1]

Hopi materia di estudio den matemátika tin nan orígen den otro siensianan eksakto, manera fisika i astronomia. E forma di matemátika aki ta wòrdu yamá matemátika apliká. Matemátika ta funshoná komo un instrumento denter di e siensianan aki.

Un parti importante di matemátika apliká ta e desaroyo di métodonan pa kalkulashon di kòmpiuter. Por ehèmpel, e supkampo di análisis matemátiko ta enfoká kompletamente riba investigá i optimalisá kalkulashonnan.

Ademas di matemátika apliká, matemátikonan tambe ta hasi investigashon fundamental den e struktura i propiedatnan di number i otro strukturanan matemátiko, manera espasio, funshon i grupo. E investigashon aki por tin un perspektiva puramente teóriko òf ta dirigí na haña solushonnan general pa asuntunan den vários área.

E ramo aki di matemátika, ku ta enfoká eksklusivamente riba e teoria di struktura i relashonnan matemátiko, ta wòrdu yamá matemátika puru.