Edat kontemporáneo

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
E artíkulo aki ta skirbí na papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

Edat kontemporáneo
Parti dimodern history Editá
Presedí paEdad Moderno Editá
Fecha inisial18. century Editá
Fecha finalno value Editá

E Edat kontemporáneo ta e nòmber ku ta designa e periodo históriko entre e Deklarashon di Independensia di Estádos Unídos, e Revolushon Franses òf e Guera di independensia hispano-amerikano, i e tempu aktual. E ta konsistí, si konsiderá su inisio den e Revolushon Franses, di un total di 234 aña, entre 1789 i e presente. Durante e periodo aki, humanidat a experimenta un transishon demografiko, ku a termina pa e sosiedatnan mas avansá (e asina yama promé mundu) i ku ainda ta den kurso pa mayoria (paisnan supdesaroya i paisnan resientemente industrialisá), ku a hiba nan kresemento mas leu di e limitenan ku naturalesa a impone historikamente, logrando e generalisashon di konsumo di tur sorto di produkto, servisio i rekurso natural ku a eleva pa gran parti di ser humano nan nivel di bida den un forma antes inesperá, pero nan a agudisa desigualdat sosial i espasial i ta laga insertidumbre ambiental serio pa futuro serkano.

E desaroyonan di e tempu aki a keda marká pa transformashonnan akselerá den ekonomia, sosiedat i teknologia ku a meresé e nòmber di Revolushon Industrial, mientras ku a destruí e sosiedat preindustrial i a konstruí un sosiedat di klase presidí pa un burgesia ku a contempla e dekadensa di su antagonistanan tradishonal (e privilegiá) i e nasementu i desaroyo di un nobo (e movimentu obreronan), den nòmber di kua a planteá diferente alternativanan na kapitalismo. Mas espectacular tabata hasta e transformacionnan politico y ideologico (Revolucion liberal, nacionalismo, totalitarismo); asina como e mutacionnan di e mapa politico mundial y e gueranan mas grandi conoci pa humanidad.

Ciencia y cultura ta drenta un periodo di desaroyo y fecundidad extraordinario; mientras cu arte contemporaneo y literatura contemporaneo (liber pa e romanticismo di e sumishonnan academico y habri pa un publico y un mercado cada bes mas amplio) a wordo someté na e impacto di e medionan nobo di comunicacion di masa (tanto e escritonan como e audiovisuales), loke a provoca un berdadero crisis di identidad cu a cuminsa cu impresionismo y e vanguardianan y ainda no a ser supera.[1]

Den kada un di e plannan prinsipal di e desaroyo históriko (ekonomiko, sosial i polítiko),[2] por puntra si e Edat kontemporáneo ta un superación di e forsanan dirigente di modernidat òf mas bien ta nifiká e periodo den kua e forsanan ekonómiko i sosial ku durante Edat Moderna tabata gestando lentamente ta triunfando: kapitalismo i burgesia; i e entidatnan polítiko ku tabata hasi esaki den forma paralelo: e nashon i e Estado.

Den siglo 19, e elementonan aki a reuní pa forma e formacion sosial históriko di e estado liberal klasiko europeo, ku a surgi despues di e krísis di e Antiguo Régimen. E Antiguo Régimen a ser socavá ideológikamente pa e atake intelektual di e Ilustracion (L'Encyclopédie, 1751) riba tur loke no ta hustifiká na e lusnan di rason maske e ta sostené den tradishon, manera e privilegio kontra igualdat (esun di kondishonnan hurídiko, no esun ekonómiko-social) òf e ekonomia moral[3] kontra libertat (esun di merkado, e propogá pa Adam Smith-E rikesa di nashonnan, 1776). Pero, apesar di e espectacularidad di e revolucionnan y e inspiracion di su idealnan di libertad, igualdad y fraternidad (cu e adicion hopi significativo di e termino propiedad), Un observador perspicaz Manera Lampedusa por a compronde nan como e necesidad pa algo cambia pa tur cos keda mescos: e Regimen Nobo tabata goberná pa un klase dirigente (no homogéneo, sino di komposishon hopi variá) ku, huntu ku E aristokrasia bieu a inkluí pa promé biaha e burgesia pujante responsabel pa e akumulashon di kapital. E, despues di su acceso na poder,a pasa di revolucionario na conservador, 6 consciente di e precariedad di su situacion na e top di un piramide cu su base tabata e gran masa di proletario, compartimentado pa e fronteranan di un estado nacional di dimensionnan compatible cu mercado nacional cu na su turno tabata controla un espacio exterior disponibel pa su expansion colonial.

Den siglo 20 e balansa instabel aki a desintegrá, tin bia dor di kataklismo violento (kominsando ku e añanan teribel di E Promé Guera Mundial, 1914-1918), i na otro plannan dor di kambio paulatin (por ehèmpel, e promoshon ekonómiko, sosial i polítiko di hende muhé). Na un banda, den e paisnan mas desaroyá, e surgimentu di un klase medio poderoso, den gran parti danki na e desaroyo di e estado di bienestar òf estado sosial (e ta ser komprondé komo konsesio paktista na e desafio di e ekspreshonnan mas radikal di e movimentu obreronan, òf komo konvikshon propio di reformismo sosial) a tendé pa yena e abismo prediká pa Marx i ku mester a hiba na e enfrentamentu inevitabel entre e burgesia i e proletariado. Na otro banda, kapitalismo a ser combati duru, maske ku éksito bastante limitá, pa su enemigunan di klase, enfrentá ku otro: anarkismo i sosialismo (diviá na su turno entre komunismo i sosialdemokrasia). Den e área di siensia ekonómiko, e presupuesto di liberalismo klasiko a ser superá (ekonomia neoklasiko, keynesianismo-incentivo pa konsumí i invershonnan públiko pa enfrentá e inkapasidat di e merkado liber pa kontestá e krísis di 1929 - òf teoria di wega-estrategianan di koperashon kontra individualismo di man invisibel-). E demokrasia liberal a keda someté durante e periodo entre dos guera mundial na e desafio dobel di totalitarismo stalinista i fashista (sobretudo pa e ekspansionismo di Alemania nazi, ku a hiba na Di Dos Guera Mundial).[4]

Pa loke ta trata e estadonan nacional, despues di e primavera di pueblo (denominacion cu a duna na e revolucion di 1848) y e periodo presidí pa e unificacion aleman y italiano (1848-1871), nan a pasa pa ta e actor predominante den relacionnan internacional, den un proceso cu a generaliza cu e caida di e gran imperionan multinacional (español for di 1808 te 1976, portugues for di 1821 te 1975; ruso, aleman, austro-hungario y turco na 1918, despues di su afondamentu den e promé guera mundial) i esun di e imperionan koloniale (britániko, franses, hulandes i belga despues di e di dos). Aunke hopi pais a logra nan independencia durante siglo 19 i 20, nan no semper a resultá viabel, i hopi a keda sumponi den teribel konflikto sivil, religioso òf tribal, tin biaha provoká pa e fijacion arbitrario di e fronteranan, ku a reprodusí esnan di e imperionan kolonial anterior. Den tur kaso, e estadonan nashonal, despues di Segundo Guera Mundial, a bira aktónan kada bes ménos relevante riba e mapa polítiko, remplasá pa e polítika di blokinan liderá pa Merka i Union Soviétiko. Integrashon supranacional di Oropa (Union Oropeo) no a repliká ku éksito den otro partinan di mundu, miéntras ku organisashonnan internashonal, spesialmente N. U., ta dependé pa nan funshonamentu di e boluntat poco konstanto di nan komponentenan.

E desaparicion di e bloque comunista a duna paso na e mundo actual di siglo xxi, den cual e forsanan di guia tradicional ta presenciá e reto dobel cu tanto e tendencia na globalizacion como e surgimento of resurgimento di tur sorto di identidad,8 personal of individual,9 colectivo of grupal,10 hopi biaha competitivo cu otro (religioso, sexual, di edad, nacional, cultural, etnico, estetico,11 educativo, deportivo, of generado pa un actitud-pacifismo, ecologismo, altermundalismo- of pa cualkier tipo di condicion, hasta problemanan-discapacidad, disfuncion, pañanan di consumo-). Particularmente, consumo ta defini den un forma asina importante e imagen cu individuonan y gruponan ta haci di nan mes cu e termino sociedad di consumo a bira sinonimo di sociedad contemporaneo.