Imperio romano

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
E artíkulo aki ta skirbí na papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

Imperio romano
historical period, historical country
Parti diAncient Rome Editá
Nòmber nativoImperium Romanum, Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων Editá
Religionancient Roman religion, state church of the Roman Empire Editá
Partisipante namilitary history of ancient Rome Editá
Nòmber duná diRoma, Province of Imperia Editá
Fundadó òf kreadóAugustus Editá
Idioma ofisialLatin, Ancient Greek Editá
KontinenteOropa, Afrika, Asia Editá
KapitalRoma, Constantinople, Ravenna, Milano, Roma Editá
Koordinatonan geográfiko41°54′0″N 12°30′0″E Editá
Basic form of governmentoutokrasia, monarkia, Roman Tetrarchy, triumvirate Editá
Office held by head of stateRoman emperor Editá
Kabes di gobièrnuno value Editá
Órgano legislativoSenate of the Roman Empire Editá
Diplomatic relationHan dynasty, Germania, Hibernia Editá
MonedaRoman currency Editá
Tin frontera kuParthian Empire Editá
Presedí paHellenistic period Editá
Remplasá paWestern Roman Empire, Byzantine Empire Editá
Ta remplasáRoman Republic Editá
Idioma usáLatin, Ancient Greek Editá
Fecha inisial27 BCE Editá
Fecha final395 Editá
Time periodclassical antiquity Editá
Fecha di disolushon òf likidashon17 yanüari 395 Editá
Banderavexillum Editá
Eskudovexillum, Roman legion Editá
Historiahistory of the Roman Empire Editá
Religion ofisialancient Roman religion, Kristianismo Editá
Ekonomia di e tópikoeconomy of the Roman Empire Editá
Demografia di e tópikodemographics of the Roman Empire Editá
Kategoria pa mapaCategory:Maps of the Roman Empire Editá
Map

E Imperio romano (latin: imperium romanum) tábata e imperio mas grandi di mundu antiguo. E imperio tabata situá den Laman Mediteranio. El a inisiá na aña 27 promé ku Kristu, ora Octavio a bira emperador Augustus. Su kapital tabata Roma.

Historia[editá | editá fuente]

Según e tradishon romano, e siudat di Roma a wòrdu lanta den e aña 753 promé ku Kristu dor di e oochinan Rómulo i Remo banda di e riu Tiber, durante hopi tempu komo repúblika mas dia pa dia mas fuerte. Roma a haña mas territorio ya kaba den e repúblika mas o ménos 270 promé ku Kristu. Roma a dominá e península italiano ku un kontinuo ekspanshon. E imperio akí a wòrdu goberná pa emperadornan, e siudatnan a oumentá i apsorbé e teritorionan ku awendia mas ku 40 paisnan ku 5000km for di e último na e otronan tin.

Mapa di Imperio romano
Mapa di Imperio romano

Kon un pueblo chikitu situá banda di e riu Tiber e di tres mas grandi di Italia por a bira e di mas grandi reino den oksidente? Nos no por a haña e konstesta riba e pregunta akí sin promé opserbá koutelosamente e karakter di e sosiedat romano Ku tabata tin un deseo grandi pa gueranan i dominashon di otro pueblonan ku tabata interesá fuertemente den un bida di kunuku (rural). E fundashon di un entidat polítiko fuerte, e konsedementu di e siudadania pa tur siudadano a pesar di si nan tabata griego romano òf hispániko, nan tabata wòrdu rekonose komo siudadano. Roma a aklará ku durashon di e regla akí ku tabata kuadrá na kareda di historia di e disturbionan i gueranan sivil ku a kondusí na e disminushon di otro reinonan. E kaida di e imperio romano ta un kuestion kompliká, pasobra ta e konsekuensha di hopi faktor ku a kondusi na e dekadensia di e reino-west.

Monarkia[editá | editá fuente]

A pesar di e tradishon ku a yega te awendia, awe nos por bisa ku Romulo i Remo e fundadó di roma no a eksistí, i ku e berdadero fundamento di roma tabata den e mannan di Tarquino Prisco for di e di seis siglo. E datonan ta derivá for di e literatura romano, e datonan aki ta bisa ku e lantamentu di e siudat tabata den e mitar di e di ocho siglo dor di Rómulo, pero kontrario na e datonan arkeológiko nos no por papia di un nasementu urbano prome ku 625 òf hasta 575 promé ku kristu. E diferensha di tempu no ta koinsidí ku e momentu ku roma a wòrdu goberná dor di e legendario rei Rómulo, Numa pompilius, i Anco Marcio Hostilius tulo ta parsé e kos di mas lógiko pa pensa ku den e kaso akí tabata tin semehante reino, pero e kos tabata e produkto di e tradishon históriko. E datonan arkeológiko ta sugerí ku e eksistensha di roma den e di ocho siglo no por, sino ku ta trata di un roma pre-urbano, awendia nos por distinguí nan dos.

Reino Romano[editá | editá fuente]

E reino romano (800-510) a wòrdu goberná originalmente pa un Indo-europeo ku tabata wòrdu elegí pa hòmbernan kapas di roma, además e rei tabata poseé un funshon religioso. E residensia ofisial di e rex (rei) tabata e Regia.

Repúblika Romano[editá | editá fuente]

E repúblika romano tabata un fase den e historia di e romanonan entre e reino romano i e imperio romano, e fase aki tabata mas o ménos banda di e aña 510 promé di kristu te e kuminsamentu di era komun.

E klásiko repúblika romano ta un di e tres periodo den kua e historia tradishonal di e reino romano ta wòrdu organisá. E repúblika romano a surgí, segun e tradishon romano den 509 promé ku kristu ora e último rei di roma Tarkinius Superbus a wòrdu ekspulsá dor di Lucius Iunius Brutus después a wòrdu disidí kies dos konsul (konsul ta manera un minister) anualmente. Posteriormente a surgí tambe banda di e kargo di konsul, tabata tin e kargo di prokonsul, kuaster i praetor i sensor. Den in aspekto definí e repúblika romano ta úniko, kasi tur e reinonan grandi den historia a kuminsá komo monarkia i mayoría di bia nan a keda monarkia. Ta bèrdat ku roma a kuminsá komo un reino, pero a drenta den un repúblika basta lihé.

Nèt ora e lantamentu di e imperio tabata progresá, e reino romano tabata un diktadura militar i despues atrobe un monarkia tambe algun siudat di komèrsio ku un forma di gobiernu republikano manera Cartago i Venecia.Nan a traha imperio, sin embargo nan tabata prinsipalmente reinonan basá riba forsa naval (i di e tipo kolonial) después e mayoría di imperio den historia a wòrdu krea, no opstante dor di monarkianan. E hegemonía spartano riba Hellas ta tin un bireinato komparabel ku e konsulnan, pero ta muchu kortiku pa nos papia di un reino.

Reinan Legendario[editá | editá fuente]

Numa Pompilius (715-676 promé ku kristu) Numa a wòrdu yamá e deboto, tabata e yu di Tatio, e tabata e di dos rei di roma, miembro di e tribu di e Sabines a wòrdu skohe den e aña 40. Inspirá dor di Nimf Egeria Numa Pompilius a organisá e bida religioso di e romanonan, tambe a konstruí un skol pa e saserdotenan.

Numa Pompilius a prohibí e pintamentu di imágennan di dios den e tèmpel ku e argumento ku e motibu ku tabata inhustu representá diosnan, pasobra e materialnan ku nan lo a usa lo wòrdu destruí. Numa Pompilius tambe a dividí atministrativo, e i e sindikato a organisá e promé klas di e siudat ku empresanan di musika, platé, karpinté i sapaté ets Tambe durante su atministrashon e aña a wòrdu parti den 12 luna den kua tabata hasi distinshon entre e dianan.

Según Plutarkus, Pompilius Numa tabata un soberano ku a trese 40 aña di pas i stabilidat den Roma. El a wòrdu atmirá pa su sabiduría deboshon, i simplesa.

Tulo Hostilius (676-641 promé ku kristu) Mas fevoroso ku su predesesor según e tradishon di su reinado a wòrdu karakterisá dor di e lucha kontra Alba roma, e metrópolis ku lo bira su fiadó na e final di su periodo di gobernashon.

Lucha Politiko Social Interno[editá | editá fuente]

E konvivensia di e repúblika romano a wòrdu karakterisá dor di e luchanan intenso entre e patrisionan i e plebeyo. Na kuminsamentu e senado tabata sa kon pa mantené e tenshonnan bou di kòntrol, pero e kontradishon entre e partinan a bira kada bia mas violento, e lucha a wòrdu kambia di lugá promé riba kaya i finalmente a wòrdu solushoná ku ehersito. E patrisionan tabata e miembro di e famia bon di roma ku tradishonalmente ta’tin e poder nan man. Nan a forma un aristrokasia di doñonan di tera, ku e plebeyonan ta’tin komo hürdó. (Pleb- kemen pueblo na latin)

E plebeyo ku tabata e parti mas grandi di e poblashon, tabata ke naturalmente mas influenshá.

Derecho Sivil Romano[editá | editá fuente]

Kontrario na e pèrdida di independensha tabata tin e gananshi di siguridat, e sentenáres di siudatnan chikitu riba un territorio relativamente chikitu tabata den prinsipio kasi kontinuamente den guera ku otro. Den kua tur tabata kore risiko di bira eksterminá òf bira katibu.

Dòkternan di Roma[editá | editá fuente]

Dioscórides: Ounke tabata griego di nasementu el a biaha henter su bida ku e ehersito romano. E biahenan akí a hibé Dor di tur e provinsianan romano, inkluí Hispania, durante e biahenan akí Dioscórides a konosé aplikashon di sentenáres di matanan medisinal, i a skirbí un buki, ku a wòrdu konsiderá komo e promé tratado sistemátiko di matanan medisinal.

Cornelio Celso Aulo: (53 promé ku kristu- despues di kristu 7) ounke e no tabata dokter el a reuní ensiklopédikamente e konosementu di su époka den teksto ku e nòmber di medisina. Den e ensiklopedia akí el a deskribí e prosesonan médiko presis i a sugerí ku pa kura e fraktura di un wesu mester usa spalknan i materialnan semi-duru. Den e ensiklopedia medisina Cornelio Celso tambe a deskribí mas ku sinkuenta instrumèntnan kirúrgiko, e ensiklopedia medisina ta e promé buki médiko ku a ser hasi di Print ku e invento di Gutenburg den e aña di 1478, i e úniko buki kompletu ku nos tin di e antigwedat.

Den e buki akí Cornelio Celso a deskribí e kuater señal di inflamashon: Kueru ta bira korá, doló, kalor i e tumor. E kapitulo VII ta tokante sirugia, i e kapitulo VIII i e malesanan di e wesunan. E kapitulo VII i VIII ta wòrdu konsiderá komo e parti di e buki di mas importante, den e kapitulo VII i VIII ta pará: E di tres parti di medisina ta esun ku ta wòrdu hasi ku man (…) No mester laga afó remedi ni dieta regular. E siruhano mester ta yong ku man fuerte i firme no por temblá, mester ta kla pa usa man drechi komo man robes, ku un vishon klaro i skèrpi ku un mente intrépido yen ku piedat i di deseonan pa kura su pashènt. Pero sin keha di su nesesidatnan i eksigensianan mester hasi tur kos komo si e gritunan di doló no lo a eksistí.

Heliodoro:(98-117 A.D) Heliodoro a nase den Gresia el a praktiká sirugia den Roma, i a skirbí varios tratado di siruhia i koyuntura. Heliodoro ta pretenesé fundá pa Atheneo di Italia.

Rufus di Efeso: Rufus a nase na Turkia, i a biba na mesun époka ku Aulo Cornelius i Heliodoro. Rufus tabata pertenesé na e skol di Eklestise, e tabata un anatomista i a skirbí un tratado importante riba e deskripshon di e malesanan di stoma. El a skibí un tratado over di e malesanan di e nir i e blas di urina. E tabata e promé ku a paga tinu den e interogashon di pashènt.

Rufus di Efeso skibí un buki ku e titulo di  pregunta di e dokter na e pashèntnan.

Soramo di Efeso (98-138 A.D) Tin tiki informashon di e bida di dokter akí, studiante di e skol fundá dor di e metodista Themison di Laodicea, skol ku tabata buska maneranan pa fasilitá e praktiká i siñamentu di medisina. Sorano ta konosí komo e fundadó di e siensia di e hañamentu di yu i un e prosesonan ku esaki ta enserá i e ginekologia, ounke su dokumentonan ta trata di mas di un área di e medisina un ehèmpel ta e síntoma di un fraktura, i e ferbantnan. Sorano a skibí e biografia di Hipocrates. Sorano a skirbí un buki di e malesanan di e hende muhé, su trabou a keda parsialmente wardá i ta remarkabel. E promé pida ta trata di e karakteristika físiko i mental ku ta nesesario pa ehersé e fishi di dòkter, tambe ta trata di e organonan seksual femenino (di hende muhé) nan funshonnan, menstruashon, fekundashon, i embaraso, después ta bai over e fisiología di e parto (hañamentu di yu), asistensia i kuido di e yu resien nasí.

Claudius Galenus: (129-299 AD) Claudis a nase den Pergamo tres aña después ku e siudat griego a wòrdu konkistá dor di Roma. Nicon su tata tabata architèkt i a eduká su yu ku e influensha di e kultura klásiko griego, un dia Nicon a soñá ku e dios Asclepius dios di medisina tabata ordená su yu pa studia medisina di manera ku Claudio Galeno a kuminsá studia medisina serka un dòkter lokal. Despues di e morto di su tata, Claudio a bai na e siudat di Smyrna ku 21 aña i después di un par di aña a bai na e siudat di Alexandri ku su studio avansá di medisina. Despues di 12 aña el a bai Pergamo bek kaminda a wòrdu nombrá komo siruhano di e gladiardornan después di tres aña Claudius Galenus a bai Roma i a keda einan hinter su bida. Einan a bira un éksito komo anatomista, ekspermentadó, i polemista. Nan a konsedé e siudadania romano. Claudius a haña parti di su konosementu dor di perfekshonamentu di e salú i e kondishon físiko di e atletanan i e gladiadornan (gladiator.ing) Komo siruhano di gladiadornan a haña eksperensha den e tratamentu di heridanan, wesunan, artikulashon, i múskulo. Tabata e defensor di mas importante di e masashinan komo preparashon promé ku un aktividat deportivo. Un konklushon di su studionan ta e funshon di e nir i e múskulonan. Tambe a deskubrí ku e pòls ta revelá e salú di un hende i ku e arterianan no tabata kontené airu sino sanger. Claudius a konstatá ku e muraya di e tòraks i e korokoro ta produsí stem.

Basá riba su studionan di e kurpanan di bestianan morto a determiná e base pa e morfología humano i animal (di bestia) i a deskribí na un manera ekselente e skelet, e múskulonan ku ta mové e wesunan i e transmishon nervioso ku ta bai di e serebro te e múskulonan. El a skibí sentenáres di studionan di medisina, siruhia i higiena, i otro temanan. Komo eskritor no tin komparashon pe ku otro eskritornan, el a skirbí 22 volúmen ku 2.5 mion palabra, un di su bukinan ta: 9 buki di anatomía 17 fisiologia, 6 patologia, 14 terapéutiko.

Tambe tatin muhénan ku tabata interesá den medisina. E griegonan a laga e muhénan den un prinsipio traha den hospitalnan, pero después a griegonan a prohibí nan ehersé medisina. Despues ku Roma a konkistá gresia hende muhé por a bolbé ehersé medisina, den Roma nan a alkansá nan maksimo prestigio komo dòkter. Un di esnan mas konosí ta: Lais Filista, Salpa Lemmos, Metrodia, i Aspasia.

Medisina[editá | editá fuente]

Na kuminsamentu e medisina romano tabatin un desaroyo religioso konfiando ku e piedat di e diosnan i saserdotenan pa kura e hende ku malesa. Ta konosí, sin embargo un lei di rei Numa Pompilius ku tabata preskribí sesárea den kaso di morto di e mama durante e nasementu di e yu. Plinius ta konta ku orguyo ku Roma tabata saludabel sin dokter pero no sin medisina. Ounke for di kuminsamentu di e repúblika tabata eksistí dokternan, no ta sino después di e konkista di gresia, ku e romanonan a haña sa e domino ku e griegonan tatin di medisina dor di studio di anamnesis i opservashon.

Den aña 293 despues ku kristu un plaga a alkansá Roma. Sibilini a buska e konstesta pa e problema aki den e bukinan i a haña ku e solushon tabata pidió mudanza serka e dios griego Asclepius. Según e tradishon romano, e romanonan a enviá un boto ku oro i e dios griego a aseptá e petishon di kura Roma di e plaga, despues e dios a biaha te roma den forma di un kolebra i a terminá ku e plaga. E medisina griego a bin Roma, i dividí den dos diferente skolnan: E skol Hipokratiko: ku tabata konsistí di VIS MEDICRATIX NATURA kemen ku nan tabata laga e malesa sigui su kurso natural i después kura e malesa . E skol Asklespiades: ku tabata soru pa kura e malesa mas lihé ku tabata posibel, sigur, i konfortabel. Asklespiades tabata kere ku esun ku ta kura hende no ta dios ni tera, sino dokter ku masashi, dieta, musika, i remedi.

Den e añanan 43 despues di kristu Julio Cesar a purba e disminushon di hamber den e pueblo romano, dor di saka tur stranhero for di roma ku eksepshon di e dòkternan kende a otorgá siudadania romano. Bou di e influenshá romano duradero di studionan griego den roma e despresio romano a variá ku e sirkunstanshanan polítiko, i e kambionan interno den nan propio medisina, i e nesesidat di outoridat i hende pa asistensia. E enseñansa di medisina den Roma a wòrdu privatisá, no tabata tin ni un komprobante den e époka di e imperio. E práktika di medisina tabata eksonerá e dokter di paga impuesto i servisio militar. Tur hende por a ehersé medisina, pero medisina no tabata wòrdu konsiderá komo un fishi digno, i generalmete tabata wòrdu ehersé dor di e griegonan i hudiunan.

Roma komo sivilisashon no a mustra ni un progreso den siensia di medisina, pasobra nan no tabata tin interes den e investigashon ni den praktika. Ademas e bukinan di medisina tabata wòrdu skibí den forma di verso. E di mas grandi konstribushon di roma na e medisina a e sistema di hospitalisashon di e salubridat públiko. Ounke den kuminsamentu tabata apenas un hospedahe, yamá Illa Tiberiana, kaminda e hendenan pober por a muri mas lihé ku un hende riku. Ku e ekspanshon di e imperio a wòrdu konstruí mas tantu hospital militar ku a wòrdu desaroyá komo konstesta na e nesesidat di e kresementu aki lantá na lugána stratégiko di e imperio. E arkitektura tabata semper igual: un koredor sentral, i reinan di kambernan chikitu kada un ku kapasidat di kuater òf sinku hende.

Hospitalnan sivil òf hospital di karidat no a wòrdu desaroyá sino te después di e di kuater siglo A.D, i tabata e produkto di e piedat kristiano. Otro adelanto den medisina ta e konserniente ku higiena. E reorganisashon a kuminsá den roma umbe danki na e trabou di e mas grandi riol, i un sistema di afvur ku tabata basha tur e sushinan den e riu Tiber, i ta data for di e siglo seis promé ku kristu Según e mesun liña di e previshonan higiéniko, e deramentu a wòrdu prohibí paden di e siudat i e representante skohé pa e pueblo romano tabata responsabel pa e limpiesa di e kayanan, i e distribushon di awa. E distribushon tabata wòrdu hasi, dor di dieskuater akuedukto, ku tabata proveé awa pa tur e siudat. E represente skohe dor di pueblo romano tabata responsabel pa e limpiesa di e kayanan i e distribushon di awa. E romanonan tabata usa e awa pa bebe i baña, e uso di awa tabata hopi popular i kasi gratis. Awa di yobe tabata wòrdu almasená i tambe a ser usa pa traha remedi. Ademas den Roma tabatin un servisio públiko pa salú médiko, kaminda e siudat tabata hür un òf mas dokter, kada dokter tabata tin un lugá i instrumèntnan pa trata ku tur hende, ku tabata deseá den un forma grátis. E suèldunan tabata wòrdu fihá dor di e gobiernu. E kas imperial tatin un servisio médiko úniko meskos ku hopi famia noble.

Seksualidat den Roma[editá | editá fuente]

E sosiedat romano tabata determiná pa un sierto number di regla di kondukta i étika ku tabata hopi liberal i promiskuo, kaminda e relashonan seksual Pafó di e pareha tabata wòrdu konsiderá kompletamente normal i kaminda tabata tin un libertat seksual pa tur e siudadanonan liber.

Un siudadano por a tene relashon seksual fasilmente ku su kasá na kas, ku un hende hòmber den e baño públiko, ku un prostituta den burdel òf un katibu i solamente por a ser kritiká si e no por a mantené kada relashon na su lugá. E moral di e seksualidat romano tabata drai rònt di e idea di kròntol.

Tabatin un promiskuidat grandi pafó di e matrimonio, un hende muhé tabata tin di haber ku e status sosial ku e plaser I e kustumbernan.

Durante e repúblika romano Ciceron a bisa sin opstákulo ku no tabata tin nada ilegal ora un hòmber tabata bai ku otro na un lugá ku e intenshon di disfruta di plaser erótiko. E siudadano romano tabata kere ku amor tabata disminuí e kapasidat rashonal pa pensa, I a wòrdu konsiderá komo un kos ridíkulo. Un sunshi den públiko di un matrimonio, tabata algu indesente, pero ni un hende a eksihí na e hende muhé kasa no risibi bishitá libermente, ounke nan mester a mantené un par di regla sosial I kódigo moral.

E siudadano romano tabata tene relashon seksual I luhuria pa realisashon personal tantu di hende hòmber i hende muhé, pasobra e hañamentu di plaser tabata e balor dominante ku tabata someté tur e otro kos. E adulterio I diborsio boga pa Ovidius den ‘arte di amor’ a wòrdu aseptá I praktiká hopi biaha den e sosiedat romano.

E homoseksualidat no a ser kondená. Tin hopi referensha di relashon homoseksual ku hopi emperador a tene. E relashon aki tabata tin reglanan presis.

Den e pareha homoseksual tabata tin semper un kapitan i un suheto, e suheto generalmente tabata un mucha hòmber djong òf un katibu.

E siudadano Romano ku mas tantu poder i katibu por a destiná un parti di nan pa tene seks independientemente di nan edat i sekso. E sklabitut ta un di e motibunan di e libertat seksual atribuí na e sosiedat romano. Den e sosiedat romano tabata tin un desaroyo ekstenso di e prostitutanan. E prostitutanan a ser eduká pa e konversashon I e plaser, mester a bisti Diferente paña, ferf nan kabei. Kada prostituta a ser registrá. Den e aña 1 despues di kristu 32000 prostituta a ser registrá. E prostituta registrá a haña e nòmber di Meritis.

Den e siglo VI prome ku kristu e imperio romano a prohibí e homoseksualidat danki na e influensha di kristianismo. E kristianismo a bira e religion di moda, di manera ku e religion ku tabata apoyá e prostitushon a wòrdu prohibí. Segun e kristianismo e úniko motibu pa tene seks ta reprodukshon (hañamentu di yu) kualké otro tipo di seksualidat ku tabata kondusí na deseo seksual pa e sosiedat tabata ser kalifiká komo malu pa e sosiedat romano.

Industria den e promé dia di repúblika[editá | editá fuente]

Ora Roma mes grandi ku un pueblo tur e teranan di e región di Lazio (e región kaminda roma ta situá) tabata prinsipalmente agrikultor su rikesanan no tabata mas grandi ku e aktividatnan di área i su produktonan. E sistema ekónomiko akí a konta te ora Anco Marcio a bira rei, pero e pueblonan aki tabata tin un komèrsio aktivo ku e Etruskonan ku tabata tin un sivilisashon avansá i un bon desaroyo industrial. E pueblonan aki tabata tin relashon di komèrsio ku e pueblonan griego situá banda di e frontera di Italia.

Di e manera aki e komèrsio a oumentá gradualmente e produkshon indígena minima den e promé dianan, pero ku un fuerte interes den su desaroyo. E promé tereno industrial tabata den área di e metalurgia. Den parti oost di Roma kaminda a kuminsá e produkshon di ophetonan di uso dómestiko trahá di bròns i prenda di oro.

Ora e di kuater rei Anco Marcio a muri, e sosiedat romano a kambia, e guera i e manera di hasi’e tambe a kambia.E kambionan aki a stimulá un industria ku a bira nesesario.

Ku e industria aki a kuminsá bin Etruskonan speshalisá, ku tabata esensial pa e trabou: karpinté, komershante, fabríkante di arma, ets…. Ku tabata bin for di Tarquinia. E industria a floresé den roma i a trese kunukero na e industria romano

E siguiente rei, Lucio Tarquino Prisco tabata e rei di e grandioso industria Lucio tabata tin mester di hopi arma pa su lucha kontra e Sabino i ku otro pueblonan di Lacio.

Den tempu di su predesesor Servio Tulo a duna na e sistema kapitalista e monopolio di e poder di e industria ku tabata establesé kaba.

Industria di e república[editá | editá fuente]

Na medida ku Roma a konkistá e diferente pueblo ku tabata situá den e península italiano e produkshon industrial tabata oumentá, i ekspandé ku e industria di e pueblonan konkistá, e trahadó di obra di man a emigrá na Roma kaminda nan a haña mas tantu komodidat i trabou, di moda ku a surgí un industria lokal. Hopi industria a prosperá dor di e aparishon di obranan públiko grandi, e oumento di poblashon i su nesesidatnan, i e luho ku a presentá den mahestuoso siudat.

Pafó di Roma ta remarkabel e apogeo ku e región di Campania (región banda di e laman tyrrheense) tabata tin. Riba e momento aki i den e teranan aki tabata tin un rikesa grandi di agrikultura (foral hopi plantashon di biña) i industrial, ku e produkshon di imagennan di bròns, vas di klei i glas, i e industria di kuminda tabata tin hopi elaborashon di Garun (un kuminda típiko di Italia). Den e región di Apulia tabata tin produkshon di lana di bon kalidat apresiá pa e romanonan.

Den e parti nòrt tabata tin hopi siudat ku un industria floresé: den e siudat di Bérgamo tabata tin produkshon di ophetonan di bròns. Den Modena tabata konosí e mosaikonan, den Pola e amfora (un vas ku dos orea) i den Aquilea tabata hopi famoso e kristal.

E arkeólogo a bin deskubrí ku den e región aki tabatin diferente wenkel kaminda Ámbar ku tabata bin for di e región di Báltiko tabata wòrdu traha. E ámbar tabata tin hopi petishon pa traha opheto, prenda pa e muhénan romano.

Industria[editá | editá fuente]

Industria durante emperio[editá | editá fuente]

Diferente akontesimentu a kontribuí na e ekspanshon i desaroyo di e industria durante e imperio romano. Un di e mas importante akontesimentu tabata e mehorashon di e komunikashon via tera i laman. E komèrsio ku e paisnan djafó i eksigenshanan di ophetonan militar a bin oumentá e industria.

E kristal tabata ser importá for di Egipto, promé lugá kaminda a surgí e produkshon di e opheto aki, e imperio romano tabata importá e glasnan di kristal ku solamente e shonnan ku poder por a usa. Ora e industria aki a kuminsá desaroyá den hinter Italia a kuminsá ser traha ophetonan eksorbitante i después a surgí e produkshon di e perdonan di kristal destiná pa e tratamentu di mosaico, variá ku mermar, óniques i oro.

Tambe a kuminsá e produkshon di placían di kristal adapta na e ventana speshal yama Especularía.

Den e momento aki ta’tin kompetensha ku e provinsianan romano. Den Hispania a ser traha un pida stal di bon kalidat, bon lana i bon Garun(un mata di Italia). Galia a destaká den e arte di trahamentu di bròns i obra ku metalnan balioso huntu ku e glasnan di klei i sapatu (ku a ekspande tur kaminda i tabata hopi apresiá).

Den nort- oropa tabata wòrdu traha armanan di bon kalidat

Trabou den industria Romano.

Durante siglo di e imperio romano e produkshon industrial a desaroyá kompletamente. Esaki a kondusí na e oumento di katibu ku tabata ser importá di e botin di guera.

E katibu ku tabata destiná na un meta industrial tabata ser dividí den grupo òf Collegia i tabata tin un líder tékniko. E trabou a ser parti segun e kapasidat individual di kada hende, di e manera aki a nanse un grupo di katibu speshalisá. Kada grupo a wòrdu konsiderá komo un unidat ku un struktutal bon organisá.

E siudadano romano ku tabata haña un kantidat grandi di katibu speshalisá tabata haña un bon gananshi. E kompania por a ser kanalisá den dos manera: sea traha direktamente ku e trabou di e katibu speshalisá aki òf hür nan serka otro hende.

Pa hasi un trabou grandi mester a bai serka e dunadó di trabou después e tabata duna e grupo di katibu speshalisá pa e trabou.

Ora e industria romano a kuminsá organisá den roma a dividí den shete sektor

  • Músiko
  • Platé
  • Koperdó
  • Karpinté
  • Sapaté
  • Kosedó
  • Hende muhé

Agrikultura[editá | editá fuente]

E kunukero tabata e núkleo di e sosiedat romano. E prinsipal kultivo tabata e sereal (foral trigo). Despues nan a kuminsá traha ku e plantashon di biña i despues e palu di oleifi a wòrdu importá, tambe otro palu di fruta manera: palu di lino i palu di apel.

E prome teranan romano tabata yama heredium di herus (herus kemen doño) i den un prinsipio no tabata mas grandi ku 5200 m^2, pero ku eksepshon di e kasnan, kaya i e terenan pa kria kabai, baka ets. E pida chikitu di tera aki a oumentá lihé, pero den algun kaso a keda pa e kunukero bieu di e siudat i no pa e siudadano romano.

E romano a perfekshoná téknika di agrikultura. E romanonan a introdusí e plugmentu di tera, mulina mas efisiente manera: grano, drùkmentu di zeta téknika di irigashon i e uso di mèst.

Dia pa dia[editá | editá fuente]

E kunukero tabata plug tera ku su famia. E hèrment di plug tabata ser hala dor di kabai, buriku, baka ets. E kunukero ku tabata plug tera tabata tin hopi trahadó i katibu.

Kaminda e bestianan tabata kome tabata propiedat di e estado, pero solamente e siudadano romano por a disfrutá di dje, ku e eksepshon di hende ku no tabata siudadano.

Despues die trabou e trahadó tabata haña deskanso kuater biaha pa luna kada ocho dia. E kunukero tabata stop su aktividat i dediká na hasi kompra den e siudat i otro asuntunan. E fiestanan tabata tuma lugá despues di e fin di e Winter e ora ei e deskanso tabata dura un luna tantu pa e bas i e trahadónan.

Terenonan públiko[editá | editá fuente]

E teranan di roma tabata oumentá ku mas o ménos un tersio(1/3) di e terenan ku a ser kita di e siudanan konkistá dor di Roma, además e siudat konkistá mester a kultivá e sobra dos tersio (2/3) pa kontribuí ku e gastu i servisio komo propietario no siudadano.

E tersio (1/3) ku tabata di Roma tabata wòrdu traspasa pa e siudadanonan romano

Durante e lantamentu di un siudat e asignashon di e teranan tabata tuma lugá. Den terenan di Roma a wòrdu forma kolonia romano ku siudadano romano komo propietario di por lo wòrdu forma kolonia romano ku siudadano romano komo propietario di por lo ménos 5400m^2 un propiedat di ménos di 18900m^2 no tabata wòrdu konsiderá komo un tera lukrativo.

Arte romano[editá | editá fuente]

Un muhé romano hungando un kithara

Nos konosementu di e arte di pintamentu romano ta basá mayormente riba e deskubrimentu di Fresco, den e lugá kaminda e vulkan Vesuvius a erupshoná. Di e pinturanan griego ku e romanonan a importá na Roma no a keda nada, tampoko a keda nada di e pintura ku a wòrdu traha pa e marcha triunfal for di siglo 3 despues di kristu.

Según e tradishon oral Gaius Fabius ta e promé pintor romano, esaki a duna e i su famia e nòmber di Pictor (pintor)

Estilo di arte romano[editá | editá fuente]

Promé estilo: estilo di barera periodo 200-90 despues di kristu Karakterístika: E estilo akí ta lkarakterisá dor di e imitashon di plachinan di marmer di koló, e muraya tabata parse tapá ku marmer kostoso. E estilo akí no ta e úniko di e romanonan pero ta presente den e hinter e arte Heléniko. Eh: kas di Fauno (Pompei) Di dos estilo: estilo di arkitektura periodo 90-20/15 despues di kristu Karakterístika: E pintura di plachi di marmer den e estilo akí a wòrdu kombina ku pilá, asina a surgi e ilushon di 3d, tin ku basta frekuensha ophetonan óptiko maera: porta, bentana ku ta habri na un mundu fantástiko eh: E paisahe di e odisea (Museo batíkano Roma) Di tres estilo: Estilo di dornamentu periodo 15 -62 despues di kristu. E ilushon kombiná ku e pilá ta disparse i ta bin na su lugá e efekto kandelar, e kandelar ta traha komo un kolom pa dividí e murayanan di e fondo plat, sin profundidat. E panelnan ku figura tabata situá meimei di e kamber i isolá e kolónan a kai afó i a bin pinturanan artístiko eh: kas Lucrecius fronto. Di kuater estilo: Estilo fantástiko E ilushon a aparesé di nobo, nan a buska efektonan di atmósfera kompará ku e medionan impresionista, personahe teatral (heroe òf dios) komo aktor den un esenario fiktisio. E koló a wòrdu trese via di liñanan lihé ku mas presensia di pretu,oro, i kora eh: Kas di e famia Vetii(Pompei) i Domus area (Roma)

KolónamasS usá[editá | editá fuente]

Hel: basá riba kolónan oker i diokside di heru Korá: tabata kontené kwik, e koló lila a ser haña for di e kueru di bestianan di lama. Bèrdè: Teranan bèrdè di klei ku ‘celadinite’ i mineral, otro kolo a ser haña ku e akshon di e damp di binager riba plachi di koper.

Blanku: E romanonan a hañ’e for di e karbonato di kalki. Pretu: Wesunan kimá, palu kimá.

Ehersito romano[editá | editá fuente]

E oumento i e magnitut di roma ta pa motibu di su disposishon militar. Den e kuminsamentu di roma komo repúblika e romanonan tabata sirbi komo soldatnan den e ehersito según nan karakteristika i rikesa sin haña niun pago pa nan servisio, ku e regla akí e romanonan pober tabata keda ekskluí, kada 5 aña tabata reklutá hende pa e ehersito

E bistí tipiko di e ehersito romano

E formashon di ehersito romano tabata for di kuminsamentu un kopia di e método griego komponé pa hòmbernan harmá, pero después e ehersito a ser organisá den legioenen.

Mario a yega ku e promé kambionan pa e ehersito, ku apone kada e soldatnan karga su kosnan, e kambio akí a eliminá e konvoi ku tabata transporta tur aparatonan i aksesorionan ku tabata difilkutá e marcha dje ehersito. Otro kambio ta ku e símbolonan ku tabata identifiká e ehersito pero kada legion ta’tin su propio símbolo.

Den e aña 396 promé ku kristu e servisio militar a ser paga, ounke nan a sigui reklutá hende, ora Augustus a bira emperador e ehersito romano a bira mas profeshonal. Banda di e aña 107 promé ku kristu nan a kuminsá reklutá e siudadanonan pober i tur hende ku tabata deseá, después e ehersito a wòrdu dividí den trupanan di elite. Otro kambionan ku e emperador Augustus a hasi ta hasi e ehersito romano mas grandi di 10000 hòmber pa 150.000 hòmber ku tabata forma 28 legion komplementá ku un kantidat kasi igual di asistèntnan.

Ku Adriano e ehersito romano a alkansá su maksimo potenshal komo sistema pa defendé e fronteranan di e imperio. Adriano a modifiká e fronteranan den un liña kontinuo di fortinan i lugánan di kòntrol, después e sistema akí a separá for di e ehersito i a transforma den un grupo di ehersitonan regional. E ehersito regional akí tabata yama e atenshon di e pueblo sívil formando un aglomerashon banda di e kampamentunan militar ku tabata proveé e soldatnan ku dibershon.

E soldatnan ta’tin prohibí kasa ora un hende hòmber tabata drenta ehersito si e tabata kasa e matrimonio tabata wòrdu kanselá, ounke hopi soldat tabata biba ku e hende muhé lokal sin kasa i forma nan propio famia. Esaki a kambia ora Septimius a bira emperador.

Alexander Severus a bira e promé emperador ku a krea un grupo yama Castellani soldat eksperto ku teranan banda di e fronteranan, di e manera akí e fronteranan tabata keda mas sigur i bon protehá.

Organisashon di e ehersito[editá | editá fuente]

Despues di e kambio di e modelo griego, e legioenan a transformá den e unidat base di e ehersito romano, ounke originalmente e palabra legioen tabata enserá tur e ehersito romano, pero esaki a kambia den siglo I

Un legioen tabata konsistí di 5120 hòmber dividí den 10 grupo di 480 hòmber kada grupo tabata dividí den 10 trupa di 80 hòmber kada un, tambe ta remarkabel ku e promé grupo tabata forma pa e mihó soldatnan i asubes komponé di 5 trupa dòbel di 160 hòmber. E trupa tabata konsistí di 10 grupo di 8 hòmber ku tabata kompartí un tènt.

Bida den ehersito[editá | editá fuente]

E di mas importante dibershon den e kampamentu tabata e kasnan di baño kaminda e soldatnan tabata haña biña i serbes i tabata hunga wega di dou i kome kumindanan lokal.

E soldatnan no solamente mester a siña e fishi di guerero, sino tambe e soldatnan mester por a dominá otro fishi manera: plantá i kria di e kabainan, rekolekshon di matanan, transporte di arma i reparashon di arma, además mester por a traha ku harpa i chapi pa koba buraku, traha kampamentu, i traha muraya. Tabata eksistí bentaha pa e soldatnan: un salario fiho mas haltu kompará ku esun di un kunukero, servisio médiko, i tabata tin bia después di e derota di enemigu tabata tin oportunidat pa plènder.

Arma di e ehersito[editá | editá fuente]

Gladius ta un spada kortiku ku e legionar romano a usa. Prinsipalmente e Gladius tabata hispániko (di origen di spaña) sufisientemente skèrpi i rasonabelmente largu, di manera ku por a korta i ser wardá fasilmente. Despues e tipo aki a ser hasi mas chikitu i a ser usa solamente pa korta. Durante e imperio romano e Gladius a haña bandanan igual. Di e palabra Gladius e palabra gladiator a derivá.

E romanonan a tuma e spada aki di e kultura keltiberiko ora nan a drenta den kontakto durante e gueranan púniko.

E Gladius romano tabata un kurioso, efektivo spada kortiku. E legionan romano a usa e spada aki prinsipalmente pa korta, pero e spada aki tambe tabata adekuá pa dal. Ora e romanonan a konkistá Macedonia e soldatnan di Macedonia a rebeldiá. Nan a opiná ku e spada romano tabata kousa asina un herida horibel ku tabata inhumano bringa kontra e ehersito romano. E infantería romano a usa un vershon mas largu di e mesun arma, esta Spatha.

Pugio[editá | editá fuente]

E Pugio ta un nabaha ku a wòrdu usa dor di e soldatnan romano. E nabaha tabata den e dos banda skèrpi (E pugio a ser usa dor di e legionar romano) E pugio tabata ser usá komo un di dos arma òf un arma di ‘backup’, pero tambe a ser usá pa otro meta, por ehèmpel manera: un kuchú.

Spatha[editá | editá fuente]

Spatha ta un spada largu ku e infantería romano a usa. E mòdel tabata enditu na e e mòdel di e gladius ku tabata ser usá dor di e legionar romano, pero e tabata un tiki mas grandi. E palabra a bin di e palabra griego Łÿıžœš ku ta nifiká kuchú di plamür.

E spatha no solamente a wòrdu usa pa e lucha kontra soldat na kabai sino tambe pa e lucha un pa un. Durante e imperio romano tur e soldatnan romano a ser ekipá ku spatha. Banda di e spatha a wòrdu usa tambe e semi-spatha. E infantería romano tabata karga e spatha den e banda drechi i e infantería na kabai den e banda robes.

Semi spatha[editá | editá fuente]

Un semi spatha ta un tipo chikitu di spada ku a surgí durante e imperio romano. Un semi spatha tabata mas o ménos dos biaha ménos grandi ku spatha . E semi spatha a wòrdu usa komo un arma di reserva. E semi spatha a ser usa pa e meta di korta i dal manera e Gladius.

Hasta[editá | editá fuente]

E ‘hasta’ ta un lansa pisá ku un punta di bròns òf heru ku a wòrdu usa den e roma antiguo. E hasta a ser eliminá durante e repúblika i kambia pa e pilium i e gladius, pero a keda den uso pa sierto unidat di ehersito romano manera: infantería na kabai i trupa di yudansa. Kontrali na e pilium e ‘hasta’ no tabata sirbi pa tira, pero riba distanshanan kortiku tabata sirbi komo arma blanku. Dor ku e produkshon di e arma aki tabata konsistí di tiki bròns òf heru tabata relativamente barata kompará ku otro arma, pero efektivo, pasobra tabata tin un alkanse mas grandi ku un spada i mas efektivo kontra infantería na kabai.

Pilum[editá | editá fuente]

Un pilium ta un sper di wèrp ku a wòrdu usa dor di e ehersito romano. E sper ta konsistí di un pida rondó di palu di aproximadamente 120 te 140 cm riba kua ta’tin un firkant fini di heru di aproksimadamente 60cm ku un largura di 7mm. E punta di e pilium tabatin forma di piramit ku tabata soru pa ora e boramentu di e eskudo di e víktima tuma lugá e kitamentu di e pilium lo ta imposibel sin kousa un daño enorme. E parti di abou di e punta di e pilium tabata traha komo un werhak.

Un pilium ta pisa mas o ménos entre 2 pa 4 kilo. Según e pinturanan ku a keda di e kaida di e imperio romano ta sugerí ku diferente vershon di e pilium tabatin peso di chumbu pa duna mas forsa ora di dal ku e arma di esaki no tin prueba arkeológiko. Den tempu di e reino romano a wòrdu usa variante mas chikitu di e pilium.

Katapuulto[editá | editá fuente]

E katapulto ta un arma históriko ku tin dos importansha. Kun’e ‘proyectielen’ por ser tira Slenger ku kua ‘protectilen’ por a ser tira Banda di aña 400 den e tempu ei e siudat griego Syracause a desaroyá e katapult komo arma pa tira piedra i bloki riba distanshanan largu durante e gobièrnu du Dionysius I di syracause(430-367). E idea aki a surgí for di e tenshon pa oumentá e forsa di tira di e man humano. E alkanse tabata mas o ménos 100 meter e hèrment ta’tin un reakshon pisá. Ta’tin biaha ku a wòrdu usa butushi pega na kandela òf bala di kandela komo ‘proyectielen’ esakinan tabata konsistí di suafel, salpater i otro ingredientenan inflamabel. E balanan di kandela aki tabata ser tira pa e katapult.

Balista[editá | editá fuente]

E ‘ballista’ (Latin, for di e griego balléin ‘tira’) ta un arma fuerte ku ta parse na un bog ku forma di krus, pa tira flecha riba individuo òf grupo. E ‘ballista’ romano tabata tira piedra na lugá di flecha. Nan ta kere ku e ‘ballista’ tabata e forma básiko pa e desaroyo di e bog ku forma di krus den Edat Media. Ounke e chinesnan tambe por a hunga un rol importante ku e vershon chines di e bog ku forma di krus. E brasanan di un ‘ballista’ ta di palu i ta ser hala patras ku un kabuya lorá. E kabuya ta forma e fer di e konstrukshon i ta traha di Kueru di bestia. E ‘ballista tabata un arma eksakto, solamente riba distanshanan grandi e tabata bira ménos presis, ku e relativo.

Arkitektura romano[editá | editá fuente]

E coloseum comisiona pa vespesian

E di mas importante karakteristika di e arkitektura romano ta:

-Ta wòrdu karakterisá pa un arkitektura monumental, no únikamente pa e espasio ku ta enserá, pero tambe pa su importansha, esaki tambe ta bin di e idea di e inmortalidat di e imperio.

- E arkitektura tabata probechoso, práktiko i funshonal. Pa e karakterístikanan aki i tambe pa e struktura di e estado romano a surgí edifisionan nobo, ku un desaroyo tremendo di e arkitektura sívil i militar eh: basílika, baño, ets….

-E arkitektura tabata dinámiko. Komo konsekuensha di e uso di elemento di konstrukshon manera e bog i e pilá.

-E materialnan tabata hopi variá: piedra kortá, bloki mara ku waya, beton, klenker i palu… Ora ta’ tin tiki material tabata wòrdu tapa ku plachi di marmer òf mosaiko òf pintura.

-E arkitektura romano a usa e arte toskano, iosniko, Korintio, ounke e kos mas importante tabata e órden komponé, tambe tabata hopi frekuente e butamentu di materialnan riba otro den edifisionan grandi. Generalmente riba piso abou tabata wòrdu usa e arte toskano.

-E romanonan tabata innovador den área di arkitektura. E Introdukshon di materialnan nobo manera: beton i klenker, huntu ku e aparishon di e bog i e pilá den e trahamentu di edifisionan robusto i amplio.

-E arkitektura romano- imperial tabata tin edifisionan públiko hopi grandi. E lugánan kaminda e siudat tabata situá a haña e nòmber di siudat, edifisionan pa siña di e arkitektura fundamental i eskultura romano.

-E material ku awòrdu usa tabata hopi variá, pero e di mas grandi innovashon tabata e semènt, i e bloki. E semènt tabata un meskla di kalki, santu, restunan di piedra ku blòki i piedra. E Introdukshon di e semènt a hasi e konstrukshon di e edifisionan mas lihé, i a permití traha diferente forma i figura

Eduktonan romano[editá | editá fuente]

Un akuadukto na Spaña

E romanonan a konstruí múltiple akueduktonan pa transportá awa na e siudatnan i e edifisionan industrial. E akueduktonan aki ta pertenesé na e logro di mas grandi di e roma bieu, i a optené un pouta tékniko, ku hasta den e añanan mil no a wòrdu igualá, hopi siudat prinsipalmente den afrika-nort ta usa te awendia. E akueduktonan bieu di e imperio romano pa nan suministro di awa. E romanonan a konstruí akueduktonan den nan imperio pa suministra awa na e siudatnan grandi. Roma mes ku tabata e siudat mas grandi tabatin e kosentrashon mas grandi di akueduktonan .E awa tabata bin p’aden di siudat pa diesun akueduktonan, konstruí den un periodo di 500 aña, i bou di e gobiernu di 36 emperador.

Orígen[editá | editá fuente]

E akueduktonan a wòrdu menshoná dor di e historiador griego, geógrafo, i filosofo Strabo komo e strukturanan ku a wòrdu bandoná pa e griegonan, i pa promé biaha usa pa e romanonan.

Fuentenan antiguo[editá | editá fuente]

Wowo di awa natural tabata abundantemente presente p’asina suministrá e siudat ku awa. Rònt di e fuentenan aki a wòrdu konstruí zuèmbatnan pa yuda reuní awa, kaminda e awa tabata na e fònteinan públiko. E romanonan a paga bon tinu na e manteshon i e adornonan di e fònteinan kaminda e romanonan por a haña awa. E fònteinnan frekuentemente a ser dediká na un dios òf un héroe pa motibu di lokual nan práktikamente taba’tin forsanan mágiko. E fònteinnan a bira un sorto di simbolo di státus.

E eskrito griego Pausinais van Lydie a pretendé ku un lugá no por a haña e titulo di siudat si e no ta disponé di semehante fònteinnan.

Konstrukshon[editá | editá fuente]

E largura total di e akueduktonan pa e siudat roma a wòrdu balorá entre 420 i 500 kilometer. No opstante solamente 47 km ta riba tera. E mayoría di e akueduktonan romano ta situá bou di tera e konstrukshon supteráneo aki tabata yuda tene e awa liber di malesanan i ala bes tabata protehá e siudat kontra atakenan enemigu. Ademas e awa tabata fresku. Bog

E bog arkada i bog seri ku generalmente ta wòrdu deskribí komo akueduktonan, no por konfundí nan. E bog arkada aki tin biaha den bàrios rei riba otro, a wòrdu konstruí huntu ku túnel pa garantisá e strom di awa riba terenonan iregular. E bognan tabata forma un punto krusial pa e stabilidat di e akuedukto. E puntonan di apoyo no por a wòrdu situá mei mei di un bog sino e akueduktonan lo a basha abou.

Kontròl[editá | editá fuente]

Riba distanshanan regular a wòrdu konstruí puntonan di kontròl i e kanalnan aki tabatin generalmente forma rektangular i proveé di trapinan chikitu, di moda ku asina un hende por a baha pa inspekshon. E inspekshon aki tabata kontene:

Limpiesa di e akueduktonan, kitamentu di ferfalk i kontròl di leknan òf destrukshon. E akueduktonan romano tabata sumamente smal, nan a wòrdu konstruí hopi haltu i riba nivel matemátiko i tékniko ku un deterioro di solamente 34cm pa km. E akuedukto romano tabata baha vertikal solamente 17m riba un largura di 50km.

Instrumèntnan di midi[editá | editá fuente]

Durante e konstrukshon di e akueduktonan romano a wòrdu usa hopi rekurso i hèrmentnan speshal. Un ehèmpel ta e Korobates ku a wòrdu usa pa paira e tereno promé ku e konstrukshon, e korobates tabata un opheto di palu, wantá dor di kuater pia, riba dje un plachi plat den kua un mitar sirkulo gravá, den uso e mitar sirkulo a wòrdu yená ku awa i e huki kaminda e awa lizu tabata situá. Otro medio di yudansa den konstrukshon di un akuedukto, tabata e Gromma e promé instrumènt matematiko pa midi ángulo règt e gormma den kareda di e siglo sinku promé ku kristu a bira antikuá(bira bieu) .

Despues nan a kuminsá usa e dioptra e instrumènt ku inisialmente a wòrdu usa den astronomía pa midi e ángulo entre e streanan frekuentemente komo un instrumènt pa indiká dos punto riba un seru ku tabata enfrente di otro den posishon horizontal i asina por koba un túnel règt esaki tabata efektivamente krusial pa un bon fluho di e awa.

Despues e chumbu tambe a wòrdu usa. Un peso di chumbu tabata kologá na un kabuya. E instrumènt aki a wòrdu usa pa wak si e muraya di e akuedukto tabata règt. E instrumènt aki ta wòrdu usa pa wak si e muraya di e akuedukto tabata regt. E instrumènt aki ta wòrdu usa te awendia.

Lugá di akueduktonan[editá | editá fuente]

Awa tabata komo komestibel hopi indespensabel pa e habitantenan romano. Pa e motibu aki den tur e partinan di e reino romano a wòrdu konstruí akueduktonan pa proveé e siudat ku awa di bebe limpi, loke a sobra di e akuaduktonan aki nos por hañ’e den: Alemania, Fransia, Italia, Turkia, Nòrt- Afrika, Siria i Israel. Den e paisnan situá bou di e nivel di laman no a wòrdu konstruí hopi akuadukto. Den e tempu ei tabata tin siudat grandi i tabata tin sufisiente awa di bebe for di otro riunan p.e Schelde, Maas, Rijn i Waal.

Italia[editá | editá fuente]

E suministro di awa di roma tabata semper un preokupashon grandi pa e emperador romano banda di otro asuntunan di estado. Hòmbernan eksklusivo ku tabata tin un bon reputashon , tabata responsabel pa e organisashon di e distribushon i abastesimentu di e awa. Banda di e final di e promé siglo e akueduktonan tabata suministrá 1.127.220 m^3 awa, sufisiente pa un mion romano, diaramente entre 600 i900 liter awa pa kada personan, e awa tabata ser parti dor di e estado i tabata propiedat di estado. Den algun siudat a kuminsá kobra impuesto pa e uso di awa.

E promé akuedukto (E aqua appia) a wòrdu konstruí dor di Appius Claudius nombrá Caecus ( e siegu) ku tambe a konstruí e di dos akuedukto ( via appia). E akuedukto tabata kla den e aña 312 promé ku kristu i tabata basá riba téknikanan ku e griegonan a apliká, el a bai di manera ku e bahada di awa tabata mantené e distribushon di awa , asina e punto di mas haltu semper tabata keda riba un nivel mas grandi ku e depósito, di otro manera e awa no lo a kuri pa abou. Dor di e diferensha di haltura (10 meter) e akuedukto tabata tin un largura di 16,5km, mientras e fuente tabata riba solamente un distansha di 11 kilometer. E di tres akuedukto a wòrdu konstruí den aña di 272 despues di kristu tabata tin 60 kilometer di largura i tabata en realidat e promé ehemplar di un akuedukto, pasobra e akuedukto aki tabata ménos basá riba téknikanan griego i mas paresí riba e akueduktonan ku nos ta konosé di e romanonan.

Fransia[editá | editá fuente]

E akuadukto di Pont du Gard na Fransia

Tambe den fransia a wòrdu konstruí akuedukto, for di kua ainda tin resto. E ‘Pont du Gard’ i e akuedukto di Gors. Nan ta pida pa pida trabou di konstrukshon ku un presishon inkreibel.

Hulanda[editá | editá fuente]

Den Hulanda a wòrdu konstruí un a akuedukto ku ta proveé e kampamentu di ehérsito romano den Nijmegen. Ku un infrastruktura di serámika, dam i roi, akuadukto tabata kuri probabelmente for di e aktual seru den Nijmegen te ( aproksimadamente 5km den parti ost) e kampamentu di e ehérsito romano.

Di e akuadukto mes no a keda ni un seña posibelmente, pasobra el a wòrdu traha ku material no duradero manera: palu. Den Nijmegen mes a wòrdu haña un depósito di awa ku dor di su kapasidat ta mustra ku e akuadukto tabata hopi grandi.

Alemania[editá | editá fuente]

E pipa di awa den direkshon pa keulen ta mas o ménos 100km largu i a wòrdu konstruí dor di e emperador Hadrianus durante e promé siglo despues di kristu.

E distribushon tabata kuri for di Nort-eifel pa keulen, i tabata tin e meta pa suministrá keulen ku awa di bebe puru. Pa kuminsá konstruí e akuedukto den keulen e siudadano romano tabata tin mester di instrumèntnan di midi, i además un par di brùg inklusivo un di mas o ménos 1.4kilometer di largu

Músika den Roma[editá | editá fuente]

Roma for di su kuminsamentu a desaroyá i konsolidá komo un imperio militar, pero su kontribushon na e músika no ta un berdadero rebolushon. I ta ku ounke Roma a konkistá militarmente Gresia. E kultura griego a influenshá e imperio situá den e peninsula itáliko. E romano a limitá pragmátikamente na adoptá i aktualisá na su nesesidatnan i kustumber, e tradishonnan músikal di gresia, di e mesun manera ku nan a hasi ku e arte i e filosofía.

Na medida ku e tempu a pasa e imperio romano via di e asimilashon di e pueblonan konkistá manera: Syria, Egipto a asimilá nan instrumènt musikal, kustumber i base musikal adaptandonan ku e meta di traha seremonianan religioso i te hasta pa disfruta e goso di aktividatnan seksual. Pa e romanonan e arte i e músika tabata dirigí prinsipalmente na kos pragmátiko i sensual. E romanonan tambe a dediká hopi esfuerso pa e manisfestashon artístiko bira mágnifiko pa su grandura, splendor, ya ku su meta tabata e oumento di e goso di e sentido di bida. Esaki ta splika dikon, tur e kustumbernan , baile di e pueblonan konkistá dor die romanonan a kousa den e kultura romano konmoshon i atraktivo, danki na su vishon hedonistiko di e arte. Un ehèmpel ta e bailarina Gaditana di Hispania ku a wòrdu karakterisá pa su movementunan konsiderá komo luhurioso. E kustumbernan di e pueblonan akí tabata un fuente relevante di inovashon pa e romanonan. E selebrashon musikal tabata hopi importante den e Roma antiguo. Generalmente tabata selebrá fiesta kaminda tabata tin hopi músiko i koro ku tabata kanta melodia i kanto atraktivo. E músiko i akrobat romano tabata dibertí e pueblo romano ku nan Iokus (wega akrobátiko i musikal) kompaña pa músiko ku instrumènt manera: tamborein, chapi i otro instrumènt musikal.

Durante e temporada musikal akí a yega for di tur parti di e imperio ‘ músikona birtuoso, ku tabata ser respetám i konsiderá den tur e imperio, ya ku e músika tabata ser konsiderá komo un importante show ku tabata pone e músiko birtuoso akí gosa di kondishon i trato hopi speshal entre e romanonan. Entre e músikonan akí tabata tin músikonan griego remarkabel manera Terpnos, un sitarista (un hende ku ta toka e ‘citer’ uln)maestro di Neron, Polon i Misomedes di Creta. E instrumènt solista ku a wòrdu usa mas tantu ta e ‘citer’ i e ‘lier’ ku tabata paresí na un arpa, trahá di palu i ku dies kabuya i ta e promé instrumènt ku e beibel a menshoná.

Su forma i grandura tabata variá i su sonoridat tabata konsiderá komo un siñal di felisidat. E ‘citer’ ta un variashon di e ‘lier’ pero e ‘citer’ ta mas grandi i dip ku un sonoridat mas grandi. Otro instrumènt hopi instrumènt hopi importante, ta e Aulo Ku tin e forma di un flùit dòbel ku buraku chikitu.

Den e teatro e músika tabata hunga un ròl importante un flùit dòbel tabata kompaña semper e partinan kantá di e obra teatral.