Historia di Spaña

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
E artíkulo aki ta skirbí na papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

Dama di Elche traha pa e Iberonan.

Hende a biba na Spaña for di Edat di Piedra. Despues, Imperio romano a kontrolá Spaña pa mas o ménos sinku siglo; ora ku Imperio romano a desintegrá, grupo di hende germániko inkluyendo Visigodo a drenta i a tuma kontrol.

Époka mediano[editá | editá fuente]

Na 711, multiple parti di Peninsula Iberiko a kai bao kontrol di Kalifato Omeya. Nan a yama e pais Al-Andalus; na oeste e tabata e punto mas ekstremo di e sivilisashon islámiko. Na 756, e Omeya a ser derotá pa Abasida den e region ost. E Omeya a goberna e Kalifato di Córdoba, ku a kai foi otro na komienso di siglo 11.

Den interior di e meskita na Córdoba, un meskita musulman ku a bira un katedral kristiano.

Gobernantenan musulman algun biaha tabata bringa otro ora nan no tabata bringa kontra e Kristianonan. Spaña musulman tabata enfoká riba siñamentu. E tabatin e sistema di biblioteka mas grandi pafor di Bagdad.

Na inisio, e musulmannan tabata goberna mayoria parti di Spaña, pero e "rekonkista" lento a kibra nan despues di shete siglo.

Reino di León, eynan mas importante den e periodo medieval di Spaña, a kuminsá na 910. E reino aki a desaroyá e promé parlamento demokrátiko (Cortes de Llión) na Oropa na 1188.[1]. Despues di 1301, León tabatin e mesun rei ku Reino di Castilla, den un unión personal. E diferente rechinan a keda komo teritorio independiente te ku 1833, ora Spaña a keda dividí den region i provinsianan.

Na 1492, e kristianonan a tuma e último parti di Spaña ku ainda tabata pertenesé na e Moronan, Granada. Boabdil, e último Rey Moro di Granada, a rendí na Rei Fernando II di Aragon i Isabel I di Castilla ariba 2 di yanüari 1492. Fernando i Isabel despues a goberná henter Spaña.

Promé ku esaki, tabatin un sèri di pais kristianu den e teritorio ku awe ta yamá Spaña. Dos di e paisnan aki, Castilla i Aragon, a bin hunto ora Fernando II di Aragon a kasa ku reina Isabel di Castilla. E Rei a goberna meskos ku e Reina.

Den e mesun aña, 1492, nan a manda Cristóbal Colón pa nabega over di Oséano Atlántiko. Colón a topa ku e islanan di Karibe.

Époka moderno[editá | editá fuente]

Union Iberico na 1598, bou di Felipe II, Rey di Spaña y Portugal.

Otro europeonan manera Hernán Cortés y Francisco Pizarro a eksplorá, nan a descubrí ku tabata dos kontinente - Nort Amérika i Sur Amérika. Konkistadónan Spañó a tuma parti hopi grandi di esnan dos kontinente. E imperio aki no a hasi Spaña un pais riku, pasobra e plaka mester a wordu gasta den gera na Italia i otro lugar. Algun di e gera nan a wordu peleá kontra otro paisnan Européonan ku tabata trata pa tuma parti di Amerika.

Mientras tantu na kas, e manuskripshonnan Musulman a wordu kima of hiba pa otro paisnan. hudiu tambe a wordu expulsa for di Spaña. Algun hudiunan a keda, pero nan a mester bira Kristianu. Entre e poco kosnan antia ku a wordu keda i rispetá na Spaña tabata den música: harmonia i instrumentonan di kuerda. E edifisionnan ku a wordu traha pa e Moronan a keda, i hopi edifisio religioso Musulman (mezquitá) a wordu transformá den misanan (kerk). Tambe algun edifisio religioso hudiu a wordu transformá den misanan. Hopi palabra árabe a bira parti di idioma spaño.

E neto di Fernando y Isabel tabata Carlos. Ora su welo a muri, e hereda Castilla y Aragon. Tambe hereda hopi teritorio ora su otro welo, Maximilian I di Austria, a muri. Carlos a risibí di Maximilian e estado di Austria i e teritorionan di Burgundy. Na Spaña nan a yama Carlos I, pero el a ser elegi komo emperador di e Imperio Romano Santo, i nan a yama Carlos V, Emperador Romano Santo. Esaki a hasi e imperio mas grandi ku nunka. Pero, no tabata un pais uniko, sino un union personal di hopi paisnan independiente ku un solo rei. Na prome luga hopi Spañó no keria Carlos komo nan rei, asina nan a bataya kontra dje. Pero el a gana.

Carlos no tabata gusta di e Reformashon Protestant, i el a bataya kontra dje.

Na siglo 18 algun di e parti di e gran imperio ey a bira nan mes pais, of a keda tuma over pa pais nobo, manera Estadonan Uni di Merka.

Époka kontemporáneo[editá | editá fuente]

Spaña (i otro paisnan Europeo) a wòrdu invadí pa Napoleon I di Fransia. Inglaterra a manda tropanan pa defendé e teritorio, ya ku e tabata asina débil. Mayoria di e Imperio spaño a bira independiente den e dékada siguiente.

No tabatin hopi paz na Spaña durante e prome parti di siglo 20. Algun Spañó a trata pa instaurá un gobièrnu eligí pa e pueblo (un demokrasia), i nan a pone Alfonso XIII bandoná e pais. Sinembargo, na 1936, dos diferente grupo di Spañó a bai na guera tokante si e gobièrnu mester tabata un demokrasia, na Guera Civil Español (ainda cu esnan cu tabata na banda di e república tabata mayormente sosialista òf anarkista), òf si nan mester a tuma órden di un solo persona. Na 1939, esnan cu tabata kier un demokrasia a wòrdu derotá, i un diktador nashonalista nombrá Francisco Franco a tuma kontrol di e gobièrnu.

Francisco Franco a goberna Spaña entre 1939 y 1975.

Francisco Franco a muri na 20 di novèmber 1975. E a desidí cu Spaña mester a tene un monarkia atrobe, i e a skohe Juan Carlos, e nietu di Juan di Bourbon kende a wordu forsa pa laga e pais, pa bira rei i Adolfo Suárez pa bira su promé minister di gabinèt. Pero e rei i Suárez no a governá komo un diktador; en lugar di esey nan a skohe pa instaurá un demokrasia.

Dia 23 di febrüari 1981 un grupo di hende cu a sostene e yamá General Franco a trata pa tuma kontrol di Parlamento spaño demokrátiko pa fòrsa, nan a drenta den e edifisio i a skur e pistola. Esaki a wordu transmití na bivo riba televishon Spañó i tabatin hopi miedu cu esaki lo tabata e komienso di un otro Guera Civil. Sinembargo, Juan Carlos I a aparesé rápidamente na televishon i a manda un broadcast na e nashon pa keda kalm. Esnan cu ta responsabel pa e intento pa tuma kontrol di e pais a wordu arestá.

Awendia Spaña ta un pais moderno i demokrátiko ku ta hasi negoshi ku hopi pais ront mundu. E ta e di ocho ekonomia mas grandi na mundu i un parti importante di Union Oropeo.