Universo

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
universo
universe
Named byPhilipp von Zesen Editá
Studiá pacosmology, cosmogony Editá
Fecha inisial13798 million years BCE Editá
Has causeBig Bang theory Editá
Karakterisá pagravity, fundamental interaction Editá
Lo kontrario diantiverse Editá
Shapeunknown value Editá
Historiachronology of the universe Editá
Etikèt na Stack Exchangehttps://physics.stackexchange.com/tags/universe, https://astronomy.stackexchange.com/tags/universe, https://philosophy.stackexchange.com/tags/universe Editá

Un universo ilustrá den tres dimenshon espasial i un dimenshon temporal.

Kuminsamentu di e universo[editá | editá fuente]

Den e kosmologia moderno, e kuminsamentu di universo ta e momentu kaminda a aparesé tur e materia i e energia ku nos tin aktualmente den e universo debí na un eksploshon grandi. E teoria aki ta abiertamente aseptá dor di e siensia den nos dianan i nos por bisa ku e universo por a kuminsá entre 13.500 i 15.000 mion di aña, den un momentu definí. Den e dékada di 1960, e astrónomo merikano Edwin Hubble a konfirmá ku e universo tabata ekspandé, fenómeno ku Albert Einstein a pronostiká ku teoria di e reatibilidat general.

Ta eksistí diferente teoria sientífiko tokante e orígen di e universo. Esnan ku mas a ser aseptá ta esun di e BIG BANG i e teoria inflashonario, ku ta komplementá otro.

Inflashon[editá | editá fuente]

Den e komunidat sientífiko tin un gran aseptashon e teoria inflashonario, proponé pa Alan Guth den e añanan setenta, Alan Guth a purba splika e promé momentu di e universo. Ta basá riba kamponan gravitatorio fuerte, manera esun ku tin serka di un buraku pretu (blackhole). Supuestamente nada tabata eksistí promé ku e momentu kaminda ku nos universo tabata den e dimenshon di un punto ku densidat infinito,konosí komo un singularidat. Den e punto aki tur e materia a kosentrá: E energia di e espasio i e tempu. Segun e teoria aki, lo kual a desenkadená e promé impulso di e BIG BANG ta un “forsa inflashonario” ehersé den un kantidat di tempu práktikamente inkalkulabel. Ta suponé ku for di e forsa akí e forsa fundamental a dividí. E impulso den un tempu dje chikítu ei, tabata asina violento ku e universo ainda ta ekspandiendo den aktualidat. Hecho ku a ser konfirmá dor di Edwin Hubble. Ta stima ku den solamente 15 x 10-33 sekonde e universo a mu ltipliká su midínan 100 biaha.

Formashon di materia[editá | editá fuente]

E universo despues di e BIG BANG a kuminsá fria i ekspandí , e friamentu a produsí ku tantu energia a kuminsá stabilisá. E protonnan(ion ku karga eléktriko positivo) i e neutronnan(ion ku karga eléktriko neutro) a wòrdu krea i a stabilisá ora e universo tabatin un temperatura di 100.000 miones di gradus celsius, aproksimadamente un sentésima di seconde despues di e kuminsamentu di e Big Bang. E elektronnan (ion ku un karga eléktriko negativo) tabatin un kantidat grandi energia a kuminsá interaktuá ku e neutronnan, ku inisialmente tabatin e mesun proporshon ku e protonnan, pero debí na e dalmentu di e neutronnan nan a bira mas tantu di protones i visevèrsa.E proporshon a kontinuá baha miéntras e universo a sigui fria, asina ora tabatin 30.000 mion di gradus celsius (una desima di sekonde) tabata tin 38 neutrones pa kada 62 protones i 24 pa 76 ora tabata tin 10.000 mion di gradùs celsius (un sekonde).

E promé kos promé ku a paresé tabata e núkleo di e deuterio(un isotopo di e hidrogeno ku un proton i neutron), kasi 14 sekonde despues, ora e temperatura di 3.000 mion di gradus celsius a permití e neutronnan i protonnan keda huntu. Pa e momentu ku e núkleonan por a bira stabil, e universo tabata tin mester di algu mas ku tres minut, ora e bala inkandesente(kayente) a friá ku un temperatura di 1.000 mion di gradùs celsius.

Formashon di núkleo i atomnan[editá | editá fuente]

Algu mas di kuater minut tabata sufisiente pa e núkleo di hidrógeno,protonnan i e núkleo di deunterio por a meskla ku un núkleo di helio. E temperatura haltu no tabata permití ku e núkleo akí por a fangu e elektronnan. ora e universo tabata tin algu mas di 30 minut (ku un temperatura di 300 mion de gradùs ) , e materia tabata den estado di plasma, kemen, tur dos núkleo por a konsistí ku e elektronnan liber. E estado akí nos por hañel0e den e interior di nos solo.

A apesar ku tantu kos a pasa den un tempu relativamente chikí, nan a kontinuá asina te ora ku e temperatura a baha lo sufisiente pa e núkleo atómiko por a fangu elektronnan, kasi 300 mil aña despues ku un temperatura di un 6 mil gradùs paresí na e superfishi aktual di solo. Huntu ku e promé fotonnan por a krusa atomnan di materia sin sufrí daño, hecho ku a produsí ku universo bira transparente.E materia i e radiashon tabata tin mester di ta un so pa por forma loke awe nos konosé komo strea i galaksia(melkweg), pa esaki tabata tin mester no ménos di un mion di aña for di e kuminsamentu di e big bang.

Materia skur[editá | editá fuente]

Proporshon di materia i energia (normal i skur) den e universo.

Formalmente pa tur e kos nan akí por ta válido, e sientífiko tabata tin mester di un materia adishonal na esun konosí (o mas presisamente visa) pa e hòmber.Vários kalkulo a demostrá ku tur e materia i e energia ku nos konosé ta hopi tiki den relashon na esun ku tin ku eksistí pa e BIG BANG ta korekto . Pa e motibu akí a proponé e eksistensha di un materia hipotétiko pa por yena e lugá bashi, e lugá akí ta yama materia skur ya ku no ta interaktuá ku ni un di e forsanan nuklear (forsa zuak i fuerte) i ni e elektromagnetismo, solamente ku e forsa gravitashonal. den e gráfik nos por wak e proporshonnan kalkulá.

Satélit artifisial[editá | editá fuente]

Un satélit ta un opheto ku ta drai rònt di otro, ku ta ser denominá prinsipal. E satélit artifisial ta navenan espasial fabriká na mundu i enviá den un vehíkulo di lansamentu, un tipo di raket ku ta envia un karga útil na e espasio eksterior. e satélite artifisial por drai rònt di lunanan, kometa, asteroid, planetanan, stre of inkluso galaksia. Tras su bida útil, los satélitnan artifisial por keda drai komo sushi espasial.

Historia di e e satelitnan[editá | editá fuente]

Satélite ERS-2[editá | editá fuente]

E satélitnan artifisial a nanse durante e Guera Friu, entre Merka i e Union Soviétiko, ku tur dos tabata pretendé yega luna i a su bes lansa un satélite órbita espasial. Den e luna di mei di e aña 1946, e proyekto RAND a presentá e informe preliminar Design òf an Experimental World-Circling Spaceship (Diseño preliminar di un nave espasial experimental en órbita), den kua hende a bisa “Un satélit ku instrumènt apropiá, ya ku tabata un di e sientifikonan mas poderoso den e siglo XX. E realisashon di un nave satélit lo a produsí dañonan komparabel ku e eksploshon di e bomba atómiko di Nagasaki, Hapon

E periodo espasial a kuminsá den 1946, ora e sientífikonan a kuminsá usa e raketnan aleman V-2 kapturá pa hasi midinan di e atmósfera. Promé ku e momentu aki, e sientífikonan tabata usa un blas hopi grandi ku tabata yega na 30 km di haltura i onda di radio pa studia e ionosfera. Fo’i 1946 te 1952 a usá e raketnan V-2 i Aerobee pa e investigashon di e parti superior di e atmósfera, lo kual a permití realisá midimentu di e preshon, densidat i temperatura te un haltura di 200 km.

Merka a konsiderá lansá satélitnan orbital for di 1945 bou di e Ofisina di Aeronóutika di e Armada. E Proyekto RAND di la Forsa Aéreo a presentá su informe pero nan no tabata kere ku e satélit por a bira arma militar potenshal, sino un hermènt sientífiko, polítiko i di propaganda. Den 1954, e Sekretario di Defensa a afirmá ku "No tabata konosé ningun programa di satélit merikano". Tras e preshon di e Sosiedat merikano e raket (ARS), e Fundashon Nashonal di siensia (NSF) i e den aña Geofísiko Internashonal, e interes militar a oumentá, for di 1955 e Forsa Aéreo i e Armada tabata trahando riba e Proyekto Orbiter, ku lo evolushoná pa usá un raket Jupiter-C den e lansamentu di un satélit denominá Explorer 1 e promé di januari di 1958. Dia 29 di yuli 1955, e Kas Blanku (whitehouse) a anunsiá ku Estadonan Uni di Merka tabata tin e intenshon di lansa satélit for di e ‘lente’ di 1958. Esaki a konvertí den e Proyekto Vanguard. E 31 di yuli, e Soviétiko a anunsiá ku nan tabata tin e intenshon di lansa un satélit den e ‘herfst’ di 1957. E mito ruso a kambia nos mundu E Union Soviétiko, for di e kosmódromo di Baikonur, a lansa e promé satélit artifisial di humanidat, e dia 4 de òktober di 1957; markando ku esaki un ántes i despues di e karera espasial, logrando ku e Union Soviétiko, liderá pa Rusia(rusland), haña bentaha riba merka den e karera ei. E programa akí a wòrdu yama Sputnik,ku ora di posishoná su mes eksitosamente den órbita, a emití un siñal radial den forma di pito, demostrando e éksito alkansá pa e sientífikonan Soviétiko. E programa akí a wòrdu siguí pa otro logro ruso, komo e programanan Sputnik 2 y 3. Rusia a señalá ku den e Sputnik 2, e Union Soviétiko a lográ posishoná den órbita e promé bestia den e historia, e kachó yamá "Kudryavka", ku eróneamente a haña e nòmber di laika Laika, lo kual a korespondé ku e rasa di e bestia . Ku e Sputnik, e Union Soviétiko, sin tabata tin e intenshon,a provoká un problema kolektivo na merka, debí na miedu provoká den e poblashon merikano ku e adelanto teknológiko desaroyá dor di e Soviétikonan. Den 1960 a lanso e promé satélit di komunikashonnan: e Echo I tabata un satélit pasivo ku tabata ekipá ku un sistema bidireksional sino ku tabata funshoná manera un reflektor. den 1962 a lansa e promé satélit di komunikashonnan aktivo, e Telstar I, kreando e promé enlase di televishon internashonal. E Red dI Vigilansia Espasial (SSN) a vigilá e ophetonan espasial for di 1957, despues di e lansamentu di Sputnik I. For di e periodo ei, e fundashon SSN a registrá mas di 26.000 opheto orbitando riba Tera i nan ta mantené su rastreo riba 8.000 opheto di fabrikashon humana. E sobra ta drenta di nobo den e atmósfera kaminda e ta desintegrá of si ta resistí e impakto ku e Tera. e opheto por pisá un par di ton, komo etapa di raket, hasta tiki kilogram. Aproksimadamente e 7% di e ophetonan espasial ta den funshonamentu (un 560 satélit) miéntras ku e sobra ta sushí espasial. Ta hasi menshon ku un réplika idéntiko, desaroyá na Rusia, di e famoso Sputnik ta den den e edifisio di nashon nan uní (onu), den e siudat di New York, komo símbolo di e desaroyo teknológiko alkansaá pa humanidat.

Sorto di satélitnan artifisial[editá | editá fuente]

Sorto pa mishon[editá | editá fuente]

Arma antisatélite, tambe denominá komo satélite asesino, ta satélitnan diseñá pa destruí satélite enemigu, otro armanan orbital i obhetivo. Algun di nan ta armá ku proyektilnan sinétiko, miéntras otro ta usa arma di energia of partíkula pa destruí satélit, raketnan balístiko of MIRV.

  • Satélit astronómiko, ta satélitnan usa pa e opservashon di planetanan, galaksia i otro opheto astronómiko.
  • Biosatélites, diseñá pa hiba organismo bibu, generalmente ku e propósito di eksperimentu sientífiko.
  • Satélit de komunikasion , ta esnan usa pa realisá telekomunikashon. Mayoria di biaha ta usá órbita geosínkrona , órbita di Molniya u órbita bou di tera.
  • Satelitnan miniaturisá, tambe denominá komo minisatélitnan, mikrosatélitnan, nanosatélit of pikosatélit, ta karakterísá pa su dimenshonnan, peso i residuonan..
  • Satélite di nabegashon, usá siñal pa konosé e posishon eksakto di e reseptor den tera.
  • Satélite di rekonosimentu, denominá popularmente komo satélite espía, ta satélitnan di observasihon of di komunikashon usá pa militar u organisashonnan di inteligensha. e mayoria di e gobièrnu ta mantené e informashon di su satélit sekretamente.
  • Satélite di opservashon terrestre, ta ser usá pa e opservashon di medio ambiente, meteorologia, kartografía, pa metanan militar.
  • Satélite di energia solar, ta un propuesta pa satélit den órbita esséntrika ku ta enviá e energia di solo te un antena den Tera manera un fuente di poder.
  • Stashonnan espasial , ta strukturanan diseñás pa e ser humano por biba den e espasio eksterior. Un stashon espasial ta distingui’é di otro navenan espasial.
  • Satélite meteorológiko, ta satélit usá prinsipalmente pa registrá e tempu atmosfériko i e wer di Tera.

Raket espasial[editá | editá fuente]

Raket aeroespasial[editá | editá fuente]

Un raket espasial ta un mashin ku ta usá un motor di kombustion, ku ta produsí e energia sinétiko nesesario pa e ekspanshon di e gasnan, ku ta ser lansa dor di un pipa propulsor (yama propulshon a reakshon). Pa ekstenshon, e vehíkulo, generalmente espasial, tin motor di propulshon di e sorto akí ta wòrdu denominá raket of misil. Normalmente, su ophetivo ta manda artefaktonan (espesialmente satélit artifisial i sonda espasial) of nave espasial i hòmber na e espasio. Un kohete ta formá pa un struktura, un motor de propulshon a reakshon i un karga útil. e struktura ta sirbi pa protehá e tankinan di propelente i osidante i e karga útil. Ta yama tambe kohete na motor di propulshon.

Historia[editá | editá fuente]

Robert Hutchings Goddard e promé buelo di un raket propulsá ku kombustibel líkido (gasolin i oksígeno), lansá e 16 di mars di 1926, den Auburn, Massachusetts, EE.UU E orígen di e raket akí ta probabelmente oriental. e promé notisia ku nos tin di su uso ta den año 1232, den China, kaminda a wòrdu inventá e pòlbu. Ta eksistí relato di e uso di raket yama flecha di kandela den e siglo XIII, den defensa di e kapital di e provinsia china di Henan. E raket a ser introdusí den Europa dor di e árabenan. Durante e siglonan XV i XVI a wòrdu usá komo arma insendiaria(pa kos kima kos). Posteriormente, ku e perfekshonamentu di e artieria, e kohete béliko a disparsé te e siglo XIX, i a wòrdu usá di nobo durante e Gueranan Napoleónika . E raket dje koronèl ingles William Congreve a wòrdu usá na España durante e sitio di Cádiz (1810), den e promé Guera Carlista (1833 - 1840) i durante e guera di Marruecos (1860). Na final dje siglo XIX i prinsipio di e siglo XX, a a aparesé e promés sientífikonan ku a konvertí e raket den un sistema pa pushá un vehíkulo aeroespasiale ku hende aden.. Entre nan ta destaká e ruso Konstantín Tsiolkovski, e aleman Hermann Oberth i e merikano Robert Hutchings Goddard,i, despues e ruso Serguéi Koroliov i Valentin Gruchensko i e aleman Wernher von Braun. E raket konstruí dor di Goddard, ounke chikitu, tabatin tur prinsipionan di e raketnan moderno , manera orientashon pa giroskoop, por ehèmpel.


Lansamentu di un raket Bùmper 2 dor di e EE.UU. den juli di 1950 den Cabo Cañaveral. e raket aki tabata un V-2 adaptá.. E alemannan, liderá pa Wernher von Braun,a desaroyá durante e di dos Guera Mundial e raket V-1 i V-2 (A-4 dene terminologia aleman), ku tabata e base pa e investigashon riba raketnan di EE.UU. i di URSS den e postguera. Ámbas bombnan nasis, usa para bombardiá París i Londres na final di e guera, por ser definí komo raket of misil di guera. Realmente, e V-1 no a yega ser un raket, sino un misil ku tabata bula komo un avion di proporshon na choro.

Kohete Saturno V siendo lansando[editá | editá fuente]

Inisialmente a desaroyá raket espesífikamente destiná pa uso militar, normalmente konosí komo misilnan balístiko interkontinental. e programánan espasial ku e merikano i e rusonan a start. Nan a basá e raket proyektaá ku metanan propiao pa e siensia di astronáutika, derivá di e raket di uso militar. Partikularmente e raket usá den e programa espasial Soviétiko tabata derivá di e R.7, misil balístiko, ku a wòrdu usa pa lansá e mishonnan Sputnik. Destaká, pa e banda emerikano, e Astrobee, e Vanguard, e Redstone, elAtlas, e Agena, e Thor-Agena, e Atlas-Centauro, e serie Delta, e titanan i Saturno denominadá Protón. Otro paísnan ku a konstruí raketnan, ku e meta di un programa espasial propio, ta; Fransia, inglatera(ku a bandon’é), Japan, China, Argentina, Brasil i India, i e konsorsio europeo ku ta konsistí di e Agensia Espasial Europea (ESA), ku a konstruí i eksplotá e raket lansá den Ariane.