Historia di Interlingue

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
E artíkulo aki ta skirbí na papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

E promé edishon di Kosmoglott (despues Cosmoglotta), a wòrdu publiká den purá despues di e anunsio ku Liga di Nashonnan tabata studiando e problema di un idioma internashonal.

E historia di Interlingue (antes Occidental) ta span un siglo desde e publikashon inisial dor su kreadó Edgar de Wahl na 1922.

Inisio[editá | editá fuente]

Edgar de Wahl a anunsiá e kreashon di Occidental na 1922 ku e promé edishon di e revista Cosmoglotta, ku a wòrdu publiká na Tallinn, Estonia bou di e nòmber Kosmoglott.[1] Occidental tabata un produkto di añanan di eksperimentashon personal bou di e nòmber Auli (idioma ouksiliar), ku el a usa for di 1906 te 1921 i mas despues a keda konosí komo proto-Occidental.[2] De Wahl, inisialmente un defensor di Volapük i despues di Esperanto, a kuminsá krea Occidental despues di e voto frakasá pa reformá Esperanto na 1894.[3]

Enkuentro di usuarionan di idioma Occidental (Interlingue) na Viena na 1927.

De Wahl a korespondé ku kreadónan di otro idioma, manera e matemátiko italiano Giuseppe Peano (kreadó di Latino sine flexione), di ken el a haña un apresio pa su selekshon di vokabulario internashonal, i Waldemar Rosenberger, e kreadó di Idiom neutral.[4]

Ora a anunsiá Occidental na 1922, e idioma tabata praktikamente kla kaba.[5][6] De Wahl no tabatin intenshon pa anunsiá e idioma pa algun aña mas, pero a disidí aselerá su lansamentu despues di tende ku Liga di Nashonnan (LON) a kuminsá un enkuesta riba e kuestion di un idioma internashonal. E promé publikashon konosí na Occidental, titulá Transcendent Algebra di Jacob Linzbach, a sali poko promé ku Kosmoglott a debutá.[7]

Partisipante na un enkuentro di Occidental (Interlingue) na Viena, 1928: Engelbert Pigal, Karl Janotta, A. Deminger, Hanns Hörbiger, Eugen Moess, Franz Houdek, Johann Robert Hörbiger

Occidental a kuminsá atraé siguidó despues di su lansamentu, danki na su legibilidat, a pesar di un falta total di gramátika i dikshonario.[8] Dos aña despues na 1924, de Wahl a skirbi ku el tabata korespondiendo ku mas o ménos 30 persona "na bon Occidental" a pesar di e falta di material di studio,[9] i usadónan di otro idiomanan a kuminsá uni ku Occidental. E promé dikshonario, Radicarium Directiv, un kolekshon di palabra básiko di Occidental i nan ekivalente den ocho idioma, a sali e aña siguiente.

Kosmoglott tambe tabata un foro pa varios otro idioma planeá, aunke ainda mayormente skirbi na Occidental. E nomber a sera cambia pa Cosmoglotta na 1927 ora ku e a kuminsá ofisialmente promové Occidental en lugar di otro idiomanan, i e luna aki e ofisina editórial i administrativo di e revista a sera trasladá pa e bario Mauer di Viena, ku awor ta forma parti di Liesing. Hopi di e éksito inicial pa Occidental den e periodo aki a bini for di e lokalidat nobo di e ofisina, huntu ku e esfuerso di Engelbert Pigal, tambe di Austria, k kual su artíkulo "Li Ovre de Edgar de Wahl" a lanta interés pa Occidental entre uzares di Ido. Uso na Fransia a kuminsá na 1928, i na komienso di e próksimo dekada, e komunidat di Occidental a keda establesé na Alemania, Austria, Suèdia, Tjekoslovakia i Suisa.

Período di Vienna i Guera Mundial II[editá | editá fuente]

Postal di PR ku teksto na Occidental kreado na 1928 na Vienna

Tambe durante e período di Vienna a estabilidat finansiero a ta notable. Ku yuda di dos patrocinadornan grandi, Hans Hörbiger, tambe di Viena, i G.A. Moore for di London, Cosmoglotta a prosperá apesar di e krísis ekonómiko. Despues ku e dos a fayesé na 1931, Cosmoglotta a yega atrobe di dependé di entrada di suskripshon i republikashon[10].

E movementu ku tabata krese a kuminsá mas agresivamente kampaña pa Occidental na e promé añanan di 1930,[11] haci uso di su fasilidat pa lé na vista pa kontakta organisashonnan manera empresa, embahada, drukkeria i LON ku kartanan skirbi kompleto na Occidental ku spesial èksito pa komunikashon i respuestas.[12][13] Den e período aki, tambe a ser krea e promé grabashon di spreek en Occidental ku a ser distribuí.[14][15]

Entre 1935 i 1939 Cosmoglotta tabata hopi aktivo i a publiká un di dos edishon di e revista. Originalmente titulá Cosmoglotta-Informationes,[16] ma prontu a ser renombrá pa Cosmoglotta B, ku enfasis riba asuntunan di interes interno manera temanan lingwístiko, informe di notisia riba Occidental, i aktualidatnan finansiero. Na kuminsamentu di 1936, no kontando ku e 110 edishon di Cosmoglotta i otro revista i buletinnan, a eksistí un total di 80 publikashon tokante i den Occidental[17][18].

Pero e añanan promé ku Di Dos Guera Mundial a pone difikultat pa Occidental i otro idiomanan planiá. Nan a ser prohibí na Alemania,[19] Austria[20] i Czechoslovakia, i mes a ser desmantelá,[21] i a ser tene bou di suprevishon di Gestapo,[22] ku tambe a deskonfiá materialnan instruktivo.[23] E prohibishon di idiomanan ousiliar na Alemania tabata partiularmente damahele pasobra esaki tabata unda e mayoria di Occidentalista tabata biba na e momentu aki.[24] E inkapacidad pa akseptá pago pa suskripshon tabata un golpe finansiero ku a kontinuá despues di e guerra[25] ku division di Alemania den zona di influensia, kaminda no tur zona a permití pago.[26]

De Wahl, na Tallinn, no tabata kapas di komunika ku Occidental-Union na Suisa for di 1939 pa Oktober 1947, promé debí na gera i despues pa e intersepsion di koreo entre Suisa i Union Sovietiko.[27][28] Sin sa nada di esaki, de Wahl tabata sinti su mes perpleks pa e falta di respuesta na su kartanan kontinuo; hasta un kòleksion grandi di poesia tradusí na Okidental no a yega na nan destinatario. E uniko karta di dje ku a yega na Suisa tabata na 1947, preguntando Occidental-Union pakiko nan no a respondé niun di su kartanan.[29] Entre tantu, kas di de Wahl i su biblioteka kompleto a keda destruí durante e bombardamento di Tallinn. De Wahl mes a keda inkarserá pa un tempu despues di e rehusá pa laga Estonia pa Alemania, i despues a buska refugio den un hospital sikiátriko kaminda e a biba su bida.[30][31]

E kuminsamentu di guera na 1939 a para publikashon di ambos Cosmoglottas te na 1940, pero na 1941 Cosmoglotta B a kuminsá publikashon bek i a sigui te na 1950.[32] Un edishon di ya sea Cosmoglotta A òf B a keda publiká tur luna entre yanüari 1937 i september 1939, i despues (despues di e impakto inicial di gera) tur luna for di september 1941 te na juni 1951.[32] Durante guera, solamente esnan na Suisa i Suèdia neutral tabata kapas pa dediká nan kompleto na e idioma, ku nan tabata sigui aktividatnan semi-ofisialmente.[33][34]

Durante guera, oksidèntalistnan a nota ku idioma a wordu permití hopi biaha pa ser manda via telegrama den i for di Suisa (spesialmente pa i for di Suesia)[35] inkluso sin rekonosimentu ofisial, surmizando ku censornan por a komprondé e idioma[36] i por a kere ku nan tabata skirbi na Spanjòl of Romansh[37] (un idioma chikí pero ofisial di orígen Romanse den Suisa). Esaki a permití algun komunikashon pa tuma lugá entre oksidèntalistnan na Suisa i Suèdia. E otro sentronan di aktividat oksidèntal den Europa no a sali asina bon, ku stok di materyal di estùdio na Viena i Tallinn a keda destruí den bombardeo[38] i hopi oksidèntalist a keda manda pa kampu di konsetrashon na Alemania i Chekoslovakia.[39][40]

Despues di guera, a reestablese e kontaktonan lihe pa esnan ku a keda na bida, ku lesadónan for di paisnan manera Fransia, Czechoslovakia, Finlandia i Gran Britania a ser risibi pa Cosmoglotta. Skirbidónan a bisa ku nan tabata kla pa kuminsá aktividatnan nobo pa e idioma. Cosmoglotta tabata tin suskribidónan na 58 siudat den Suisa algun luna promé ku final di Di Dos Guera Mundial na Europa, i Cosmoglotta A a kuminsá publika bek na 1946.[32]

Standarisashon[editá | editá fuente]

Durante di gueranan hopi occidentalistanan a bai standardisá e idioma. De Wahl a krea Occidental ku un kantidat di karaterístikanan ku no por a kambia, pero el a kere ku su siguiemento di e "leynan di bida" a duna un fundeshi firme pa ku e por sigui un "evolushon natural"[41] ku un flexibilidad ku lo "permiti tempu i praktika pa tuma kuido di modifikashonnan ku lo demostra di ta nesesario".[42] Komu resultado, algun palabra tabata tin mas ku un forma permití, ku no por a resolvé solamente pa dekretu, laga e desishon final na komunidat pa inkluí ambos forma posibel den e promé dikshonarionan di Occidental.[43] Un ehèmpel ta ku e verbo scrir (pa skirbi) i un otro forma posibel ta scripter, pasobra ambos ta kria derivashonnan internashonalmente rekonesibel: scritura i scritor for di scrir, of scriptura i scriptor for di scripter.[44] De Wahl a eksprésá un preferensia pa scrir, konsiderando scripter di ta un tiki pèsá, pero a komentá ku e último, sigur ta permití i ku Occidental por tuma un evolushon similar ku idiomanan natural den ku ambos forma ta yega na uso komun, ku e forma mas largu tin un karakter mas pèsá i formal i e forma mas kòrtiku tin un tono mas lihé i tur dia (manera na Ingles, story vs history).[44]

Ortografia tabata un otro área den ku tabatin varios posibilidat, manera ortografia etimològiko (adtractiv, obpression), ortografia historiko (attractiv, oppression), òf ortografia simplifiká (atractiv, opression).[45] Finalmente, e ortografia simplifiká a bira e estandard pa 1939.[46] Ku kuestionnan ku keda tokante di e forma ofisial di algun palabra i un falta di material general pa públiko,[47] hopi tempu durante Di Dos Guera Mundial a bai pa standarisashon di idioma i kreadonan di kurso, i pa motibu di e guerra ku ta sigui, na ògstùs 1943 a tuma e desishon pa krea un akademia interina pa ofisializá e proseso aki.

E proseso aki a kuminsá no muchu tempu promé ku e guerra, i e occidentalistanan di Suisa, ku nan ta sinti nan mes solá for di resto di kontinènt, a optá pa konsetrashon riba material instrukshonal pa por tene listu pa fin di e guerra.[47][48] Na nan esfuerso pa haci esaki, hopi bia nan a topa cu e decision entre dos forma cu "teoreticamente igualmente bon" cu a keda den uso popular, pero cu presencia por ta confuso pa un estudiante nobo di idioma.[49] E akademia a sostene cu e esfuerso di estandarisashon mester ta basa riba uso real, afirmando cu:

...estandarisashon di idioma tin limite natural. 'Estandarisá' e idioma no ta nifiká oficialmente un di e posible solushon manera arbitrario i rechasá e otro como indeseabel e molesto. Solamente solushonnan cu a keda apoyá dor di práktika ta wordu estandarisá.[50]

IALA, Interlingua, i kambio di nòmber pa Interlingue[editá | editá fuente]

E International Auxiliary Language Association (IALA), fundá na 1924[51] pa studia i determiná e mehor lenguá planeá pa komunikashon internashonal, na prinsipio tabata mirá ku sospecho pa e komunidat Okcidental. Su ko-fundadó Alice Vanderbilt Morris tabata un Esperantista, manera hopi di su personál,[52] i hopi di e Okcidentalistanan, inkluyendo De Wahl mes,[52] tabata kreyendo ku su liderazgo bao Esperantista William Edward Collinson ta nifiká ku a instalá pa un preteksto neutral i kientífiko pa fortifiká un rekomendashon final pa Esperanto. Relashonnan pronto a mehorá, sinembargo, ora ta klaru ku e intenshon di e IALA tabata pa ta lo mas imparshial posibel dor di kuminsá ku familiarisá ku tur lenguá planeá eksistente. Ric Berger, un prominente Okcidentalista kua mas despues a uni ku Interlingua na e añanan 1950, a hasi un bishita personal na Morris na 1935 den kual nan a manifestá interés pa Interlinguei a invitá'ne pa papia na e idioma, mehorando hopi e opinión di Berger riba e organisashon.

Mi opinion personal no tabata asina pesimista, ya cu, ora mi tabata na Bruselas na 1935, mi a buska Sra. Morris i pronto mi a haya un audiencia cu ne unda mi a ser invitá pa papia na occidental. Ne a pidi su esposo, embajador di Merka, pa bin tende mi, pa confirma loke parecia interesa nan hopi: un idioma unda tur palabra por wordu ta komprondé sin mester a lerne! [...] Sra. Morris por a yuda su fortuna simplemente pa sostené esperanto, kual tabata su derechi manera esperantista konvikto. Pero en lugar di esei [...] a desidí doná su placa na un korte lingwístiko neutral pa resolvé e problema na manera siéntifikamente, mesora ku e sentensia ta kontra su konvikshon.[53]

Na 1945, e IALA a anunsiá ku nan tabata planiá pa krea nan mes propio idioma i a presenta katro posible versiónnan en konsiderashon, tur ku ta naturalístiko[54] kompará ku skematiko. Okcidentalistanan na mayoria tabata kontentu ku e desishon di e IALA pa krea un idioma asina similar na naturalesa ku Okcidental, mirándolo komo un asociashon kredibel ku ta duna peso na nan argumento ku un idioma ousiliar mester salí for di estudio di lenguánan natural en beis di trata di adapta nan den un sistema artificial. Ric Berger tabata partiularmente positivo den su deskripshon di e idioma venidero komo un victoria pa e skol naturalístiko[54] i "kasi e mesun idioma" na 1948.[55] Berger ainda tabatin reservashon, sinembargo, den twas di si un proyekto ku aspekto i estruktura asina similar ta lográ "faha prehudisio [kontra lenguá planeá] i krea unidad entre e partisipantenan di lenguánan internashonal".[56] Berger tambe tabata temiendo ku posiblemente lo simplemente "dispersá e partisipantenan di lenguánan naturalístiko sin nada pa demonstrá" despues ku Okcidental a krea "unidad den skol naturalístiko" pa tanto tempu.[56]

Mientras e dos idiomanan tabatin un vocabulario identiko di 90 por ciento[57], sin kuenta di diferenshanan ortografiko (por ehèmpel, filosofie i philosophia ta kontemplá komo e mesun palabra), strukturalmente i derivativamente nan tabata hopi diferente. Regla di De Wahl den Occidental, mayormente a abolí verbunan dobbel di stampanan Latin (verbunan manera akt: ager, act- òf manda: mitter, miss-), mientras Interlingua simplemente a asetá nan komo parti di un sistema naturalístiko.[58] E idiomanan di kontrol (Italiano, Spanjó i/o Portugees, Franses, Ingles) ku a wordu usa pa forma su vocabulario den mayoria di kaso mester a haya un palabra elegibel den tres idioma fuente (e "regla di tres"),[59] kual lo a kontraha ku e substrato Germaniko di Occidental i varios otro palabra ku lo ta, segun definishon, no elegibel den un idioma unifiká ku a retene e metodologia di Interlingua. Interlingua tambe a permití konjugashon verbal irregular opshonal, manera so, son i sia, komo forma di e promé persona singular, terseira persona plural i forma subjuntivo di esser, e verbo "ta".[60]

Ademas, Occidental ainda ta rekuperando di e guera. Cosmoglotta a sigui raportá te 1946 tokante kende a sobreviví e guera, kende entre nan tabata kla pa partisipá atrobe i kendenan ku ainda no por a ser kontakta.[61][62] E revista ta enfrentá problema finansiero debí na kosto inflá di imprenta posguera i nan inablidat pa risibí pago for di algun pais,[63] ku ta un kontraste marká kontra e bien-finansiá[64] IALA ku ta basá na New York.[64][65]

Politika internashonal tambe tabata un difikultat pa oksidantalistanan despues di guera. E cuminashon di Guera Friu a crea un situashon incomodo pa Occidental-Union,[66][67][68] kende nan nomber desafortunadamente tabata koincidi ku e di un liga politiko kontra Rusia; e okcidentalistanan di Suisa tabata kere ku esei ta e motibu pa tur e karchinan di de Wahl for di Tallinn a ser intersepta.[69] De Wahl a keda sin sabi di desaroyo den e idioma i e propuesta pa resto di su bida.[70] Na kumins di 1948 e oksidantalistanan di Chèkoslovakia a kuminsa pidi un nomber nobo ku lo permiti nan aktividatnan linguístiko sin sospecho, proponiendo e nomber Interal (International auxiliari lingue), na kua e union a respondé ku e termino Interlingue lo ta mas apropiado i ku nan tabata liber pa introdusí e idioma komo "Interlingue (Occidental)", òf hasta bai kiti e mension di Okcidental entre parentesi si nan kier.[71] Ric Berger a kuminsa abogá pa un kambio di nomber for di Okcidental pa Interlingue na 1948[72] ku e tambe tabata spera lo yuda den un fusion entre e dos idiomanan.[73] E votashon ofisial riba e kambio di nomber pa Interlingue a tuma lugá na 1949 i a pasa ku 91% di apoyo, hasi e nomber ofisial Interlingue, ku Interlingue (Occidental) tambe permití, kuminsando September 1949.[74]

E debut di Interlingua na 1951 a debilitá Interlingue-Okcidental, ku te e momentu ei tabata sin rival den e kampo di idiomanan ousiliar naturalístiko planiá. Vĕra Barandovská-Frank su perceptshon di e situashon na e momentu ei tabata asina (tradusi for di Esperanto):

Den tereno di lenguahan planiá naturalístiko, Occidental-Interlingue tabata te ora no tin rival (speshalmente despues di morto di Otto Jespersen, autor di Novial), pasobra tur proyekto nobo tabata kasi imitashon di dje. Esaki tambe tabata aplikabel na Interlingua, pero e tin ku dje un dikshonario di 27.000 palabra konsistí di lingwista profesional ku a dunále hopi respeto, pero en prinsipio nomberá solamente e mesun kaminda ku de Wahl a kuminsá. [...] Den e sirkunstansia aki, e esfuerso di Ric Berger pa muebe tur usario di Interlingue na Interlingua di IALA tabata un sok. Su herehia a kausá dubitashon i interrupshon den krúnanan di Interlingue, speshalmente despues ku e a bira envolví den publikashon di "Revista de Interlingua". E idea anterior di un fushon natural di ambos lenguaha a ser munstra komo inrealistiko, ku e idioma nobo a bira un rival.[75][76]

Den manera similar, Don Harlow a resumí aña 1951 pa Occidental:

Interlingua tabatin un grupo di apoyo kla. Kasi trinta aña a pasa desde ku Occidental a krea, kende su forsa den mundu "naturalístiko" a evitá otro proyekto "naturalístiko" di desaroyá nan mesun movimentu. Pero estrella di Occidental a perde su briljansa despues di e guerra. Awor, manera un papafor di lus, a bini e regalo mandá di dos, un idioma konstrukshon nobo ku ta mas "naturalístiko" ku Occidental. A pesar di esfuerso di suporter di Occidental ku ta keda fiel, manera rebautisá nan idioma komo Interlingue, mayoria di Occidentalistanan restante a hasi un peregrinashon kòrtiku pa Interlingua.[64]

Stagnashon i renasimentu[editá | editá fuente]

Isyu 325 di Cosmoglotta pa e periodo di yanüari te december 2019.

Mientras ku tantu usuario a migrá pa Interlingua a debilitá Interlingue gravemente, e disminushon di aktividat tabata gradual i tuma lugá durante di dékada.[77][78] Cosmoglotta B a detené su publikashon despues di 1950, i e frekuentidat di Cosmoglotta A a kuminsá baha gradualmente: un biaha tur otro luna for di 1952, i despues un biaha kada kuartal for di 1963.[32] Otro buletinnan na Interlingue a sigui sali durante e tempu aki manera Cive del Munde (Suisa), Voce de Praha (Chèkoslovakia), Sved Interlinguist (Suèdia), International Memorandum (Reino Uní), Interlinguistic Novas (Fransia), Jurnale Scolari International (Fransia), Buletine Pedagogic International (Fransia), Super li Frontieras (Fransia), Interlingue-Postillon (1958, Alemania), Novas de Oriente (1958, Hapon), Amicitie european (1959, Suisa), Teorie e practica (Suisa-Chèkoslovakia, 1967), i Novas in Interlingue (Chèkoslovakia, 1971). Barandovská-Frank tabata kredé ku e disminushon di interés den Occidental-Interlingue a okurí en konserto ku envejesementu di e generashon ku a keda atraí pa esaki for di otro lenguaplanifiká:

Mayoria di e interesá den Interlingue tabata di e generashon ku a konose Volapük, Esperanto i Ido despues, i ku mas despues a haña solushon mas estetiko (esensialmente naturalístiko) den Occidental-Interlingue. Hopi di nan a mové despues na Interlingua di IALA, pero esei no a keda mas éksitoso, pesey nan ku a keda leal na Occidental-Interlingue no a logra transmití nan entusiasmo na un generashon nobo.[76]

Aktividat den Interlingue a yega na un nivel abou den dekada di 1980 i prinsipio di 1990, ora publikashon di Cosmoglotta a stop pa algun aña. Mientras edishon 269 a sali na 1972 despues di publika un bia pa temporada entre 1963,[32] edishon 289 no a ser logra te na verano di 2000[79] pa un promedio di menos di un edishon pa aña. Segun Harlow, "na 1985, ultimo periodiko di Occidental, Cosmoglotta, a stop su publikashon, i su redaktor, Sr. Adrian Pilgrim, a ser sita ku a deskribí Occidental komo un 'lingua morto'".[64] Un dekada despues, un dokumental na 1994 di Steve Hawley i Steyger tokante linguanan plani a presentá hablante di Interlingue Donald Gasper komo "un di e último hablante di e lingua Occidental".[80]

Manera den kaso di otro linguanan plani, yegada di internet a duna impulso na e renasimentu di Interlingue.[81][82][77] Na 1999, e promé grupo di Yahoo! na Occidental a ser fundá, Cosmoglotta a kuminsá publika intermittente nòvamente, i e lingua a bira un sùhetu di diskushon den literatura tokante linguanan ousiliar.[83] Un ehèmpel ta The Esperanto Book publiká na 1995 pa Harlow, kende a skirbí ku Occidental tabata enfoká intensionalmente riba formanan Eropeo i ku algun di su sekuidó mas prominente a sostené un filosofia Eurosentriko, ku por a enkarga su difusión.[64][84] Aunke, tambe e punto di bista opuesto[85][86][87] tabata komun den e komunidat, i Occidental a hanja adepto den hopi pais inkluyendo paisnan Asiátiko.[88][89] Un Wikipedia na Interlingue a ser aprobá na 2004. Den añanan mas resien, enkuentronan ofisial di hablante di Interlingue a ser reanudá: un na Ulm na 2013,[90], altri in Munich in 2014 con tri participantes[91] un otro na München na 2014 ku tres partisipante, i un otro na Ulm e añanan despues ku sinku.