Sur Amérika

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
(Bo a yega aki pa via página Sur Amerika)
E artíkulo aki ta skirbí na papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

Suramérika

Sur Amérika of Suramérika ta e kontinente sur di Amérika, situá den e hemisferio wèst i mayoria parti den hemisferio sur ku un poblashon relativamente chikí den hemisferio nort. E tin frontera ku Oséano Pasífiko na parti west i ku Oséano Atlántiko na parti ost i ku Nort Amérika i Laman Karibe na parti nort. E palabra "amerika" a wordu uza prome dor di kartografo Martin Waldseemüller i Matthias Ringmann, na Amerigo Vespucci, ku tabata e promé oropeo ku a bisa ku e teranan nobo no tabata India sino un mundu nobo ku Oropa no tabata konose. Sur Amérika tin un area di 17,840,000 kilometer kuadrá, of kasi 3.5% di e superfisie di mundu. For di 2005, su poblashon ta wordu estima na mas ku 371,090,000 habitante. Sur Amérika su area ta di kuater den rango despues di Asia, Afrika, i Nort Amérika) i na poblashon e di sinku despues di Asia, Afrika, Oropa i Nort Amérika.

Geografía[editá | editá fuente]

Un imagen komposito di Sur Amérika.

Sur Amérika ta okupá un parti di e tera ku tin biaha ta wòrdu referí na dje komo e Mundu Nobo. E kontinente ta generalmente delimitá dor di e zona di awa di Darién banda di e grens di Colombia anto Panama, of tin biaha dor di e kanal di Panama ku ta bai dor di e Istmus di Panama Geopolitikamente tur di Panama - inkluyendo e parti ost di Panama - ta inklui den Nort Amérika su so anto entre e demografia di Amérika Sentral tambe. Kasi tur di Sur Amérika ta sinta riba e plàt di Sur Amérika.

Hopi di e Islanan den Karibe ta situá riba e plato di Karibe, un plato tektóniko ku un topografia difuso. E islanan di Aruba, Barbados, Trinidad i Tobago ta sinta riba e parti nort di e shelf kontinental di Sur Amérika. E islanan di Kòrsou, Boneiru anto e islanan Venezolano ta sintá mas nort ainda di e schelf merikano. Geopolitikamente e teritorionan di Karibe ta generalmente un parti di Nort Amérika. E nashonnan suramerikano ku tin frontera ku e Laman Karibe ta Colombia, Venezuela, Guyana, Sürnam i Guyana Franses- nan ta konosí komo Suramérika karibense. Otro islanan ta e Islanan Galapagos di Ecuador anto Isla di Pasku di Chile Isla di Robinson Crusoe, Chiloé i Tiera del Fuego.

E Andesnan ta e kadena di seru mas largu na mundu.

Sur Amérika tin e kaskada mas grandi di mundu Angel Falls na Venezuela; e rui di mas grandi na mundu (kua volumen), e Riu Amazonas, e kadena di seru mas largu na mundu, e Andes (ku su seru mas haltu ta Aconcagua na 6,962 m; e luga di mas seku na mundu, e Desierto di Atacama e selva di mas grandi na mundu, e selva di Amazone; e kapital mas haltu na mundu La Paz, Bolivia; e lago navegabel mas haltu na mundu, e Lago di Titicaca; anto ekskluyendo stashonnan sientífiko e luga habita mas sur na mundu, Puerto Toro, Chile.

Sur Amérika su mineralnan mayor ta oro, plata, heru, tin i petroleo. Hopi rekurso di Sur Amérika a trese un entrada grandi espesialmente den tempu du guera anto kresementu ekonomiko lihe. Pero e konsentrashon den produsi anto exporta a hindera e desaroyo di ekonomianan diversifika. E fluktuashon di e preis di komodidatnan di e merkado internashonal a tene historikamente ku e ariba i abounan di e merkado a kousa hopi instabilidat politiko. Esaki ta wordu kombati dor di diversifika e produkshon pa kita e dedikashon de e ekonomianan for di un produkto di eksportashon.

Sur Amérika ta un di e kontinentenan mas biodiversifika na mundu. Sur Amérika ta kaminda bo por haña hopi tipo di bestia inkluyendo e llama, e anakonda, e piraña, e jaguar, e vicuña, anto e tapir. E selva amazoniko tin un biodiversidat haltu konteniendo un mayoria kantidat di e espesienan na mundu. Otro region nan na Sur Amérika ta inlui e Estadonan Andino, e Guiananan, e kono sur anto Brazil ku ta e pais mas grandi di e kontinente den area i tambe poblashon.

Historia[editá | editá fuente]

Pre-Historia[editá | editá fuente]

E sitio pre-historika di Cueva de las Manos, of Kueba di man, na Argentina

Sur Amérika ta pensa di ta habita prome dor di hendenan ku a bin for di e brug di tera di Bering for di e teritorio ku aworaki ta Rusia. Un par di sitionan arkeologiko no ta pas na e teoria aki anto ta indika un teoria alternativo di Aborigenonan Merikano Pre-Siberiano. E prome evidensia di eksistensia di praktikanan di agrikultura ta data na mas o menos 6500 prome ku kristu, ora a kuminsa kultiva batata, peper anto bonchi pa kuminda den e teranan haltu di e basino amazoniko. Evidensia di keramika ta indika ku tabata krese manioc, ku te ahinda nan ta kome awendia, for di 2000 prome ku kristu.

Pa 2000 prome ku kristu hopi aldea agrariko a kuminsa aparese ront di e Andes, anto e otro regionan religioso. Piskamentu a bira komun kantu di e kosta, yudando pa establese piska komo e kuminda primario. Sistemanan di irigashon tambe tabata wordu husa den e tempu aki ku a yuda krese un sosiedat agrikultural.

Kulturanan suramérikano a kuminsa domestika llamanan, vicuña, guanaco i alpaca den e serunan di Andes ront di 3500 prome ku kristu. Nan tabata huza nan komo un rekurso di lana i karni pero tambe pa transporta kos.

Sivilisashonan Pre-Kolombiano[editá | editá fuente]

E riunanan Inca di Machu Picchu.

E kresementu di agrikultura anto e aparesementu di dorpnan permanente a kuminsa ku e kresementu di varios sivilisashonan na Sur Amérika.

E dorpnan i kultura mas prome konosi na Sur Amérika anto henter Amérika huntu tabata e kultura Valdivia na e kosta zuidwest di Ecuador.

Un di e sivilisashonan prome tabata na Norte Chico, riba e kosta Peruviano sentral. Aunke nan tabata un kultura pre-seramiko, nan architektura monumental tabata mesun grandioso ku e piramidonan egipsio. E klaso di gobiernu di Norte Chico a establese un ret di komersio ku a desaroyora arkitektura ku a sigui ku e kultura di Chavín pa 900 prome ku kristu, segun un par di sitionan arkeologiko. Artefaktonan a wordu haña na un sitio yamá Chavín de Huanta na peru riba un elevashon di 3,177 meter. E sivilisashon Chavín a dura di 900 pa 300 prome ku Kristu.

Na e kosta sentral di peru, ront di e kumisamentu di e prome milenia despues di kristu e sivilisashonan Moche (100 prome ku kristu pa 700 despues di kirstu, na e kosta nort di Peru), esun di Paracas anto Nazca (400 prome ku 800 despues di kristu, Peru) a florese anto tabata tin estadonan ku militarnan permanente improvisando agrikultura dor di miho irigashon anto nobo tipo di arte seramiko. Riba e Altiplano, e sivilashon Tiwanaku (100 prome ku kristu pa 1200 despues di kristu, Bolivia) a maneha un netwerk komersial basá riba religion.

Ront di e siglo 7, e sivilisashon nan di Tiahuanaco i Wari su emperionan a ekspande nan influensia den dur e region de Andes, imposando urbanismo di Huari i e religionnan i ikonografia di Tiahuanaco.

Kolonisashon oropeo[editá | editá fuente]

Un representashon di un Mestizo, den un "Pintura de Castas" den e era kolonial.
Quito, Ecuador

Na 1494, Portugal i Spaña, e dos paisnan martimo grandi na e tempu ei, riba e kerementu ku tera nobo lo wòrdu haña mas na west a firma e Tratado di Tordesillas, na kua nan a bisa, ku aprobo do papa, ku tur e tera for di Oropa lo ta un duopolio di e dos paisnan.

E tratado a establese un liña imaginario di e meridian nort ba suit 370 luega wesy di e islanan Cape Verde, aproksimadamente 46° 37' W. Den termino di e tratado tur tera ku a keda west di e liña ei (kasi tur di e tera merikano) lo bira si Spaña, anto tor kos ku keda ost di e liña ei, na Portugal. Komo midimentu di longitud no tabata hopi eksakto e tempu ei e liña no a wordu enforsa striktamente anto Protugal por a ekspande Brazil pasando e liña kompletamente.

Kuminsando na e añanan 1530, e hendenan i rekursonan natural di Sur Amerika a wòrdu eksplota dor di konkistadonan oropeo, prome di Spaña anto despues tambe di Portugal. E nashonan aki a tuma tera anto rekurso pa nan mes anto a dividi e kontinente den kolonianan.

Malesanan oropeo manera sende-paga, influenza bof i typhus)— na kua e hendenan indigeno no tabata ta imuna p'e- anto sistemanan inhumano di labor forsá, manera e haciendanan i minanan, a desima e poblashon nativo bou di kontrol spaño. Despues di esaki katibunan, ku a haña inmunidat na e malesanan aki, a wòrdu trese pa remplasá nan.

E spañonan tabata kometi pa konverti e nativonan na Kristianismo i a elimina tur praktika kultural ku a stroba esaki; toch esaki no a logra kompletamente pasobra hopi grupo nativo a simplemente brua katolisismo ku nan idolitario i nan kreensianan politeístiko. Tambe, e spañonan a trese na lenga na e mesun grado ku nan religion, toch e Misa Katoliko Romano su evangelisashon di e lenganan di Quechua, Aymara, i Guaraní a kontribui na e uzo kontinuo di e lenganan nativo aki aunke solamente den forma oral.

Eventualmente, e nativonan i e spañonan a haña yu ku otro trahando un klase mestizo. Na e kuminsamentu, mayoria di e mestizonan di e region di Andes tabata tin mamanan nativo i tatanan spaño. Despues di independensia mayoria di e mestizonan tabata tin tatanan nativo i mamanan oropeo of mestizo.

Hopi di e arte nativo a wòrdu konsidera idolo falsu anto a wòrdu destrui dor de e eksploradonan spaño; esaki ta inkluí hopi eskultura di oro i plata anto otro artefaktonan ku a wordu haña na Sur Amérika, ku a wordu dirtí prome ku a wòrdu hina spaña of portugal. Na otro mano, e spañonan e portuguesnan a trese e estilo arkitektoniko di oropa na e kontinente i nan a mehorá e infrastuktura manera brugnan, kayanan, anto e sistema di roi di e suidatnan ku nan a haña. Tambe nan a drecha relashonan ekonomiko i komersial, no djis di Amerika i Oropa pero tambe entre e hendenan di e kontinente. Finalmente e ekspanshon di e lenganan portugues i spaño a uni hopi kultura ku tabata separa dor di lenga.

Guyana tabata un kolonia portugues, pero hulandesnan, i inglesnan a tuma e luga over. E pais a wordu parti den 3 pida, un kontrola dor di kada un di e podernan te ora e inglesnan a tuma ful kontrol di e área.

Independensia[editá | editá fuente]

EKonferensia di Guayaquil, entre José de San Martín anto Simón Bolívar.

E poseshonnan Sur Amerikano di e korona spaño a gana nan independensia entre 1804 i 1826 na e gueranan spaño-merikano di independensia . Simón Bolívar di Venezuela anto José de San Martín di Argentina tabata e lidernan di mas importante di e lucha pa independensia. Bolívar a kuminsa un revolushon grandi na e parti nort di Sur Amérika, i a marcha su armada sur direkshon di Lima, e kapital di e Viseroyaltat di Peru. Terwijl, San Martín a bai ku un leger na Viceroyaltat di Rio de la Plata dor di e serunan di Andes, pa bai serka General Bernardo O'Higgins na Chile, anto e ora ei a marcha su leger bai nort pa duna yudansa militar di na e rebeldenan di e Viceroyaltad di Peru. E dos ehérsitonan a topa na Guayaquil, Ecuador, kaminda nan a enkontra e ehérsito real di e korona spaño i a haya viktoria.

Na e kolonia portugues di Brazil, Dom Pedro I (tambe konosi komo Pedro IV di Portugal), yu di e rey portugues Dom João VI, a proklamá e pais su independensia na 1822 anto a bira e prome Emperador di Brazil. Despues di un pleitamentu ku e grasinanan royal na Bahia i Pará, esaki tabata asepta diplomatikamente dor di e korona na Portugal, riba kondishon nan di un kompensashon haltu pagá pa Brazil.

Aunke Bolivar a purba di unifiká e partinan di habla-spaño di e kontinente den e reino grandi di "Gran Colombia", nan a bira independiente rapidamente sin konekshonnan politiko entre nan, aunke tabata tin mas atempto manera e Konfederashon Peruano-Boliviano].

Un par di pais no a haña independensia te ku e siglo 20f:

Guiana Franses ta un region franses te ainda. E Islanan Malvina ta keda un teritoria outonomo di e Reino Uni. Suit Georgia i e Islanan Sandwich tambe a keda teritorio autonomo di e Reino Uni.

Historia Resien[editá | editá fuente]

E kontinente a bira un fèlt di bataya durante e Guera Friu den e di dos parti di e siglo 20. Un par di gobièrnunan elegí demokrátikamente di Argentina, Brazil, Chile, Uruguay i Paraguay a wordu kabá of despalasá dor di diktatorionan aligña ku e Estadonan Uni di Merka den e añanan 1960 i 1970. Hopi di e diktaduranan ei, a kausa genosidia i tortura anto tabata di train den violashon di derechonan humano dor di e Estadonan Uni den e kampo famoso di School of the Americas. Pa kita oposishon, nan gobiernunan a detene mas ku dies mil prisonero politiko, hopi di nan a wordu tortura i mata dor di colaborsashon dentre-estado. Ekonomikamente a kuminsa e transishon di polisianan neo-libral. Nan a pone nan mes akshonan den e E.U. su polisianan di "National Security" kontra subvershon internal. Dor di e añanan 1980s i 1990s, Peru a sufri di un konflikto interno.

Argentina i Inglatera a bringa e guera di Falklands na 1982.

Colombia awendia ta bringando un konflikto interno, ku a kuminsa na 1964 ku e kreashon di e guerillanan Marxistanan di FARC anto aworaki ta involvi un par di gruponan links ilegal armá anto tambe varios legernan privá anto basnan di droga podersoso.

Movementonan revolushonario anto diktatorionan militar banda rechts a bira komun despues di Di Dos Guera Mundial, pero for di añanan 1980 un ola di demokratisashon a bini dor di e kontinente, anto mandato demokratiko a bira komun. Toch alegashon di korupshon te ahinda ta hopi komun anto un par di pasi ta haña un krisis anto tabata forsa di kita nan gobiernunan.

Indepidat a bira un problema den añanan anto un par di pais, aunke nan tin demokrasianan fuerte no a desayora insitushonan politiko kapas di hendel sierto krisis sin drai bai na polisia in-otrodokso, un ehempel moderno taArgentina su defulto den e kuminsamentu di siglo 21.

Politiko[editá | editá fuente]

Union di Nashonan Sur Merikano su estadonan ku ta miembro

Durante e prome dekada di e siglo 21, gobiernonan suramerikano a drif bai e direkshon links politiko, ku lidernan sosialista ku a wordu elegí na Chile, Uruguay, Brazil, Argentina, Ecuador, Bolivia, Paraguay i Venezuela. Apesar di e movementunan links, Sur Amérika te ainda ta uza e sistema di Merkado Liber, anto ta tumando un kaminda aktivo pa mas integrashon kontinental.

Resientemente, un entidat intergubernamental a forma ku ke unifika e kostumbernan di e unionnan di: Mercosur anto e Komunidat Andino, asina formando e bloke di komersio di tres mas grandi na mundu. E organisashon politiko aki, konosi komo e Union di Nashonnan suramerikano ta wak pa establese un movementu liber di hende, desaroyo ekonomiko, un maneho di defensa komun anto e eliminashon di tarifa.

Demografia[editá | editá fuente]

Paísnan suramérikano i su kapital[editá | editá fuente]

ArgentinaBuenos Aires

BolíviaLa Paz

BrazilBrasília

ChileSantiago di Chile

ColombiaBogota

EcuadorQuito

GuianaGeorgetown

Guiana FransesCaiena (kolonia di Fransia)

FalklandsPort Stanley (kolonia di Inglatera)

ParaguayAssuncion

PeruLima

SurinameParamaribo

UruguayMontevidéu

VenezuelaCaracas

Hendenan Indigeno[editá | editá fuente]

Eknomia[editá | editá fuente]

Turismo[editá | editá fuente]

Kultura[editá | editá fuente]

Lenga[editá | editá fuente]

Deporte[editá | editá fuente]


Paisnan den Sur Amérika
Argentina | Bolívia | Brazil | Chile | Colombia | Ecuador | Guiana | Paraguay | Peru | Suriname | Uruguay | Venezuela