Elis Juliana

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
Elis Juliana
Nòmber i FamElis Juliana
A nase8 di ougùstùs 1927
NashonalidatHulandes
TerenoEskritor
Poeta
Pintor i artista plástiko
Movementupoesia ritmiko
AwardsPremio Cola Debrot (1973)
Premio Sticusa (1976)
Premio Pierre Lauffer (1986)
Wèpsiteelisjuliana.org

Elis Juliana (Kòrsou, 8 di ougùstùs 1927 – Kòrsou, 23 di yüni 2013) tabata un konosido eskritor i poeta, deklamadó i artista plástiko.

Biografia[editá | editá fuente]

Ohochi di Mayo i Hosé’i Ñaña Elis Juliana (“Elis ku un èl pasobra mama n’ ta’tin sèn pa paga dos èl dia a bai òp mi, haha!”) ta un dje dos ohochinan di su mayornan, Maria Antonia (Mayo) Juliana i Hosé (Hosé’i Ñaña) Alvares. Su pia di ohochi yama Gladys. Nan a nase 8 di ougùstus 1927. E famia a biba na Nieuw Nederland 144, den un kaya entre Oranjestraat i Penstraat. Tabatin un ruman mayó i despues tabata sigui Elis i Gladys. Na tur nan tabata dos mucha hòmber i tres mucha muhé. Mayo tabata labadera i Hosé sneiru. Hosé tabata toka fió. Su mama tabata yama Ñaña, djei su nòmber. E kaya den Brievengat Hosé’i Ñaña ta nombrá na tata di Juliana pa su aporte na muzik di Kòrsou. Hosé tabata toka fió den un banda di jazz, pero tabata toka muzik klásiko tambe. E tabata duna lès di fió i tabata komponé wals i mazurka ku tabata hopi popular den e tempu ei. Elis Juliana ta kasa na 1954 ku Crisma Ursula Deleon, matrimonio ku ta haña 5 yu: Mayra, Elis, Egbert, Magda i Magali Juliana. Den nan por nota talento di famia: Mayra, yùfrou di skol preparatorio, tambe ta konta kuenta ku smak; Egbert ta presentadó na radio i televishon. E ta kanta tambe, méskos ku Magali. E matrimonio ta terminá i na 1971 Juliana ta kasa ku Nilda Jansen. E matrimonio ta haña 1 yu: Korra Juliana. Elis Juliana ta tawela di vários ñetu i e ta biba den un dje dos kasnan ku e mes a traha.

E bario pober ei di Montabèrdè tabata pa e mucha Elis un bario kosmopolitano: portugues, ingles di rònt Karibe, haitiano, venesolano, dominikano, makamba, chines, sürnam…tur pober:

“Tabata reina un unidat den bario pasó bon… n’ tin hende riku i hende pober, tur ta méskos. Nos tabata un di esnan èkstra pober. Un kas chikitu di tabla. Nos kuater ruman. Bon nos tabata sinku: dos hòmber, tres muhé anto esun hòmber mi wela a tum’é kria. Tabata un bario dushi, hòmber. Mi ta kòrda kos fo’i mi kuater aña. Mi tabata bai St. Jozefschool, skol di pòrnada. Mi kurá di kas tabata mi Disneyworld, un kurá chikí asina, kuater pa seis meter kuadrá. Mi tabata gusta naturalesa masha, prinsipalmente kos chikí. Mi n’ tabata gusta hunga ku mucha muhé si pasobra mucha muhé ta muchu delikadu, bo n’ por dal enan un moketa, bo n’ por bringa ku nan. Si mi haña un fèrgrotglas, ta un kos masha grandi p’ami pasobra mi ta studia insekto por ehèmpel, un nèshi di vruminga.”

Mayo ta severo i ta inspirá su yu pa bai dilanti, pa bira un hòmber formal. Maske Mayo no a bai skol nunka, e tabatin un inteligensia di su mes i tabata kòmbersá hopi ku su yunan tokante tur kos di bida. E tabata bisa ku no importá unda bo ta, komportá bo mes semper formal. No tin kestion di baha pa ningun hende. Mayo mes ta tata i mama. E tabata laba paña pa hulandesnan di kompania i su yunan tabata yud’é ku paña dje hulandesnan di Isla ku tabata keda den hotèl Venezuela den Punda. “Mi ta kòrda mi mama, dushi muhé, hòmbu. M’a pint’é.” Ora Mayo muri, su yu ta aseptá su morto trankil i kontinuando e bisá ku manera bo biba, asina bo ta bai, el a konta kuenta na entiero di Mayo, ku kende e por kòmbersá te ainda, pasobra tabata su bon amiga.

For di mucha Elis ta un opservadó minusioso. E ta drenta Jonge Wacht kaminda e ta haña un disiplina masha útil pa su futuro, e ta deklará. “Verkennerij ta pa esnan ku plaka. Nan tabata mira Jonge Wacht komo sekundario. Pero bo ta lesa revista, literatura ku bini for di Hulanda, manera Hou en Trouw. Bo ta siña mil i un kos, pero esun prinsipal: bo ta haña un balor propio ku bo imaginashon di logra algu...un dia, e gana di subi. I tòg bo n’ ta sinti bo inferior pa motibu di bo pobresa na kas. P’esei semper m’a keda konsiderá mi situashon pober na kas komo un rikesa. Straño no, e mésun pobresa ekonómiko ei ta un rikesa mental. Pasobra bo ta haña bo ta inventá, eksplorá bida sin sèn.” Juliana ta kanta den kor Zingende Jeugd na Pietermaai, e ta toka den banda di Jonge Wacht i kanta den kor di misa di Pietermaai.

Despues di skol básiko (7e klas) St. Jozef na Pietermaai, Elis Juliana ta bai ambachtschool St. Jozef na Roodeweg i siña pa bankwerker. Despues di tempu no tabatin sèn pa paga pa luna i e mester kita bai traha yuda su mama. E ta traha na kazèrne di marinir na Parera (1942) komo mekániko, siñando e fishi. Guera ta bini i ya Juliana a kuminsá skirbi verso i karta pa su amigunan ku ke namorá un galiña. Elis Juliana ta gusta lesa: hulandes, ingles, spañó, tur kos ku e haña. E ta bai vakschool na Isla i ta siña pa trahadó di instrumènt i fijnbankwerker (1943). Juliana tin diesocho aña ora e drenta servisio militar obligatorio di 1946 te prinsipio di 1947; djei e ta bai traha na Combinatie Pletterij Nederland Parera (Nederhorst), ku despues ta bira Dòk (1947). Ei tambe manera un sorto di forman, “pasó bo ta sinti bo sigur ku bo por hopi kos, bo tin e konfiansa.” Juliana ta traha diferente trabou, (‘Wan shete fishi’, manera e ta yama su mes) entre nan mekániko, shafer, sketer, polis (1949), bèk na CPN (1950-52), drechadó di meter na Landswater Voorzieningsdienst na Mundu Nobo (1952-54), “un tiki di tur kos” na Hotèl Piscadera (1954-55), wardadó di presu (1955-59), kaminda e tabata skirbi poesia ora e tin warda anochi, klerk A na Justitiële Jeugdzorg (1959), ku despues ta bira Bureau Cultuur en Opvoeding). Despues tur e fishi- i trabounan akí lo mustra nan balor i kontribuí den abilidatnan dje artista i sientífiko Juliana.

Den añanan sinkuenta Juliana ta kuminsá manda poesia na spañó tur siman den Sabatina Literaria, e suplemento - manera e nòmber ta bisa di djasabra - di korant La Prensa ku Luis Daal ta dirigí. E ta skirbi na papiamentu tambe. “Típiko ku mi tabata skirbi riba kosnan ku mi ta mira: hende fuma den shap. Shap p’ami tabata un teater. Komo mucha mi ta yega kas imitá, konta mi rumannan eksaktamente kon m’a mira e kos ei.” E nobato Juliana ta subi esenario den Roxy pa presentá (tambe gogel) serka Romuoldo Hanst, Moi Galante i Pedro (Chu) Thielman. Ku e klup di gogel e ta aktua na Kòrsou, Boneiru i Aruba. I di Galante Juliana ta bisa ku a duel e ku e no a entrevist’é promé ku el a muri. Na 1956 Juliana ta hasi su debut komo maestro di seremonia i kontadó di chiste den klup Jolly Fellows Society ora kuminsá ku selebrashon di Dia di Kòrsou. Despues e ta presentá den grupo di komedia Mascarada di Eddy Pietersz Heiliger. Mas despues ta lanta Fundashon Pro Arte Escénico den kua Juliana ta presentá su propio obra di un akto Malditu Yalurs i su skèch Pa un amor. E klásiko kolekshon di poesia Flor di Datu ta sali na 1956. Su promé One man show ta den teater Roxy na 1957 i e hóben pianista Norman Moron ta kompañ’é. Na 1959 Philips Antiliana ta publiká un disko 78 ku 9 poesia di Flor di Datu. Aña 1960 Juliana ta inisiá e programa televisá Nos Tera, un produkshon di Bureau Cultuur en Opvoeding; mésun aña ku, pa Dekreto di Gobièrnu Sentral (Landsbesluit), ta nombra Juliana miembro di Culturele Adviesraad, Departamentu Kòrsou, miéntras na 1968 Gobièrnu di Kòrsou ta hasi méskos pa Kòrsou. Ta sigui un kantidat grandi di publikashon (mira bibliografia) i aktividat, entre nan un presentashon tokante poesia na papiamentu na Sürnam durante un interkambio kultural di Reino (1963). Kada bes mas tereno ta revelá nan mes na Juliana i kada bes Juliana ta revelá su mes riba mas tereno i no ta di sorprendé ora na 1979 e i amigu saserdote Paul Brenneker ta dje leu ei ku nan ta habri den e piso abou di Museo di Kòrsou, e museo etnológiko ku nan kolekshon di artefakto, trahá durante hopi aña di trabou intenso. Esaki despues di traha na 1974 i 1978 komo dosente di orientashon kultural na respektivamente Akademia Pedagógiko i Instituto di Enfermeria i lanta Museo di Boneiru na aña 1977, e mésun aña den kua Juliana ta bira miembro di Komishon Nòmber di Kaya. Promé ku esaki Juliana ta sali na 1968 pa un estadia di 4 luna na Instituto pa Prehistoria di Universidat di Leiden, Hulanda, pa profundisá den arkeologia. E ta funshoná tambe komo miembro di Komishon Standarisashon di Papiamentu den kua e ta nombrá na 1986. Ta bira opvio ku Juliana a kuminsá un karera intenso i ta skirbi, desaroyá, inbestigá, praktiká siensia, publiká i bira kada bes mas konsiente. Un konsiensia ku lo resaltá den tur su obranan despues i ku lo oumentá na profundidat. No ta semper sosiedat tabata kla pa su mensahenan. Elis Juliana a fayesé 23 di yüni 2013 despues ku ela kaba di risibí su doktorado honorifiko na Universidat 18 di yüni 2013.

Estilo[editá | editá fuente]

Elis Juliana den un di su presentashonnan

Juliana a distinguí su mes p’e abilidat di splika kosnan ku talbes ta parse kompliká na un manera asesibel pa tur hende. Ehemplar den e konteksto akí ta su tratamentu pa mucha den su programa radial Mei ora chikí ku Ompi Elis di temanan aparentemente difísil ku gran fasilidat. Juliana no tabata bèk pa trata tópikonan di siensia, di paisnan stranhero, di trasendensha grandi, manera morto, ku mucha i logra ku nan ta komprondé. E tabatin un klup di mucha – Amiguitonan di Ompi – ku e tabata kòmbersá kuné den su programa riba tur aspekto di bida. Méskos ta konta pa e trabou ku el a hasi huntu ku Paul Brenneker. Den nan splikashonnan su manera di papia ta resaltá: frase kòrtiku ku introdukshon riba splikashon: “o sea, ke desir”.

Komprimí esensia den tiki, loke alabes ta manifestashon di simplesa tambe. Esaki ta bini dilanti den por ehèmpel su uzo di poesia hapones Haiku. Juliana: “Haiku ta un forma di poesia mashá kòrtiku ku únikamente tres liña di respektivamente sinku, shete i sinku sílaba. Por ehèmpel: Awa di wowo (5 sílaba) ta laba hopi mancha (7 sílaba) for di kurason. (5 sílaba)

E limitashon akí ta obligá e poeta bisa hopi ku poko palabra i forma un pensamentu profundo. Komo un haiku ta dependé di eksaktitut di kada palabra, asta e espasio entre e palabranan ta haña nifikashon.” Poesia ta kòrtiku i ta sirbi e propósito akí bon. Na 1993 Sede di Papiamentu ta publiká di Juliana e kolekshon original Un mushi di haiku. Juliana ta publiká ketu bai su haikunan den entre otro korant Amigoe.

Típiko ku Juliana no a praktiká mashá ku e género novela, eksepto den Aventura di un kriki. “Mi ke papia tiki i bisa hopi. Den un poesia por ehèmpel mi por konta henter un bida na un manera apstrakto. P’esei poesia tin masha balor pa mi. Un poesia ta esensia, ta ora bo pone aserka bo ta haña mas kos. Ma e arte ta pa na promé lugá krea esensia. Skirbi poesia ta kita tur kos dimas, skaf, skrap kita te kaminda bo n’ por kita ni pone nada mas. Ta asina so bo ta haña apstrakshon ku tin hopi forsa anto t’asina so un poesia ta bira poesia.”(EJ-JC1986)

E presishon di su pinturanan miniatura ta reflehá Juliana su bista pa aspektonan mínimo ku na promé bista no ta resaltá pero ku ta importante. E presishon akí ta ekstendé su mes riba tereno di inbestigashon tambe. Eksaktamente Juliana ta relatá detaye di tur loke e inbestigá, sea ta trata deskripshon pa traha instrumènt di muzik, kondishonnan mental i spiritual di hende di Kòrsou òf efektonan invisibel di edukashon riba pueblo. Ta spesial ku Juliana por a registrá i dokumentá asina eksakto sin a haña preparashon òf formashon akadémiko riba tereno sientífiko. Su pinturanan arkeológiko ta di un eksaktitut asina perfekto ku arkeólogo Jay Haviser a pidi Juliana pa ilustrá su tésis pa doktorado pa alkansá e stándart ku siensia ta eksigí.

Ora Juliana ker a siña konta kuenta, el a bai serka echadónan versá ku a siñ’é. El a bai serka tokadó i trahadónan di instrumèntnan típiko di Kòrsou pa a dominá e arte. Elis Juliana a komprondé ku e no por a pone spil dilanti di niun hende si e mes no por a bira e spil. I el a drenta den tur kos pa e por konta otronan di dje. E no tabata presentá Bolin, e buraché klásiko. E mes tabata Bolin. Ta p’esei tambe e ta krea e dos figuranan Wazo i Ompi. Di su kapasidat úniko pa drenta den kueru di hende, bira nan i presentá nan ku un grado haltu di outentisidat i kredibilidat, Brenneker ta bisa: “Su obranan ta puru. Juliana tin e don pa reflehá mentalidat di pueblo na un manera ku e so por i ku tòg no ta artifisial. Realidat di tur dia ta inspir’é. E ta mira kos ku otro hende no ta mira. I ora e skirbi algu nos ta bisa asombrá: karamba, nunka mi n’ paga tinu riba e kos ei! Esei ta e bèrdadero artista. Bo ta kere ku bo tambe por hasi méskos pasó e ta parse fásil. Lubidá! Bo n’ ta logra.” (PB-JC 1986)

Ku un chansa bo ta logra mas lihé ku un hende ta tende bo i Juliana a desaroyá un humor seku, skèrpi: - “Kana uza nòmber di hende nèchi méskos ku porko k’a bisti kadena di filingrana na garganta.” (Wazo III-5) - “Lala, (…) haltu i delegá manera un skrufdrai.” (Wazo III-7) - “ E ta bisti un brel ku glas mes diki ku pan di fòrnu.” (Wazo III-13)

“Mi ta pensa ku si mi skirbi algu ku ami a hasi i abo les’é, ta abo ta e ami i e ora ei mi mensahe ta yega bo. Delokontrali si mi uza abo, bo ta mira un di tres persona ora bo lesa. Ademas mi no gusta predikashi mashá. Si mi uza ami, mi ta evitá predikashi moralista. Nos tin basta maña kaba di kita tur responsabilidat fo’i nos kurpa. N’ ta semper nos ta bisa ku kurasoleño ta asinakí òf e no gusta esaya. Nunka nos n’ ta bisa: Nos ta asinakí… P’esei semper mi ta hinka mi krítika den promé persona. Ami ta responsabel pa tur kos ku mi hasi...”

Den e kuentanan di Echa Kuenta tin un estilo di narashon direkto, es desir personahenan mes ta hopi na palabra i no ta naradó so ta duna relato di susesonan. Den nan, diálogo - pa definishon mas bibu i aktivo ku monólogo – ta frekuente. Juliana ta kontinuá e liña di oralidat den tradishon di Kòrsou den e forma akí di presentá. Hasta den su poesianan Juliana ta uza diálogo, fenómeno mas usual den prosa.

Outentisidat[editá | editá fuente]

Den su promé añanan di trabou Juliana a mira riba modèlnan rondó di dje i kopia di nan. Segun e ta desaroyá su konosementu, ta desaroyá tambe su mes manera di presentá i a kultivá outentisidat durante henter su karera. Naturalmente otronan, manera e mes ta bisa di Pierre Lauffer, a influensh’é por ehèmpel riba tereno di idioma. Sinembargo Elis Juliana tin su propio estilo i su trabou ta outéntiko.

Influenshanan[editá | editá fuente]

E pregunta kua persona lokal a influenshá di forma markante antropologia, arkeologia, dramatisashon, kontamentu di kuenta òf kualke otro un dje terenonan menshoná aki, lo generá sin duda ku konsenso general, Elis Juliana komo kontesta. E mes a hasi kla ku su arte ta basá riba inbestigashon i su inbestigashon a hasi uzo di arte pa difundí mensahenan. Na promé bista por parse ku arte i siensia ta bruá den otro. No ta bruá nan ta, ta konektá ku otro. Esaki ta un dje rasgonan distintivo fuerte di Juliana: integrashon. E integrashon akí e ta hasi a base di un konsiensia profundo di kiko mester konservá i propagá den herensia di Kòrsou. E no ta praktiká arte pa arte, sino arte pa konsientisá. Hasiendo esaki e ta konbertí den konservadó mayó dje herensia akí i ta pèrkurá pa kontinuidat. Ta esaki ta e kapa teóriko ku ta kubri e terenonan artístiko i sientífiko di Elis Juliana. Den deskripshon separá di nan, ta e 3 konstansianan menshoná, esta konsiensia, integrashon i kontinuidat ta notabel. Nan a hustifiká desaroyá un teoria propio relashoná ku Juliana su influensha: Julianismo.

Terenonan[editá | editá fuente]

Un inventarisashon di su diversidat kultural-sientífiko mi a entrevistá profeshonalnan di diferente disiplina di siensia i ramo di arte, manera historiadó/dokumentalista Emy Maduro, antropólogo Rose Mary Allen, etnomusikólogo Eric Lacroes, skultor May Henriquez †, arkeólogo Jay Haviser, etnólogo Paul Brenneker †, filósofo Lloyd Narain i pintor Luigi Pinedo. E dies tereno ta deskribí Juliana komo:

  • Antropólogo
  • Dokumentalista
  • Filósofo
  • Edukadó
  • Poeta/eskritor
  • Etnomusikólogo
  • Arkeólogo
  • Deklamadó
  • Pintor
  • Skultor

[editá | editá fuente]

Ta Elis Juliana a pone base metodológiko pa estudio di kultura no-dokumentá di Kòrsou. Awendia antropologia sa ku e métodonan uzá den pasado pa studia komportamentu di antropos (hende) den su interakshon ku naturalesa tabata demasiado basá riba normanan di mundu modèrno oksidental i konsekuentemente tabata laga tiki espasio pa loke tabata biba den otro kultura. Tabata nesesario desaroyá otro metodologia di inbestigá. Elis Juliana a apliká e metodologia akí hasiendo estudio dje kultura di paden, no di pafó, es desir salí for di hende i el a laga esnan ku no tabatin bos, na palabra. E tabata sképtiko pa e importansha demasiado grandi ku tabata duna datonan stadístiko, pasobra a registrá nan por ehèmpel solamente den Punda i ta registrá únikamente e parti kuantitativo, no ta bisa nada di kalidat.

“Mira, buska pa sa, sa tur kos. Puntra…dikon. Grabashon a bin despues (…) Nò, bo no ta bai serka spesifik un hende. Bo ta puntra, puntra sin fin, bo ta keda puntra kon bin, dikon (…). Hopi bia bo mes ta saka bo konklushon di loke bo ta mira. (…) Ya… ma tin bia bo no ta kohe direktamente un tópiko. Pero bo ta bai kòmbersá ku e persona i bo ta ripará den kòmbersashonnan den kiko mas e (énfasis JC) ta interesá. Klaro ku bo n’ por bai puntr’é kosnan sofistiká di mundu djawe, pero kosnan di den su (énfasis JC) tempu. Na man di loke e konta bo…” (EJ-JC2002)

Kasi pa regla Juliana a subi tereno di historia, buskando datonan antropológiko. Anke e no tin pretenshon di ta historiadó, skritura di historia lo dun’é mérito rekonosiend’é komo historiadó-pionero di Kòrsou. Na okashonnan di importansha históriko Juliana ta laga su bos resoná, manera riba promé di yüli di aña 2003 ku a kumpli 140 aña ku kolonialismo ulandes a abolí sklabitut den su kolonianan Sürnam i Antia Ulandes. E ta duna muestra di un noshon skèrpi di bèrdat históriko.

Pasobra Juliana a inbestigá kultura na un manera sistemátiko –di Bándariba te Bándabou – el a trese variantenan kultural na kla, ku ta splika diferenshanan basá riba faktornan étniko, sosial, klimatológiko i demográfiko. Asina a bin generá un nifikashon mas amplio i integral dje konsepto kultura i a liber’é for dje malchi pèrtá i antikuá di kanto i baile so. Kultura ta tur akshon humano pa duna kontenido na bida. Niun hende na Antia no a kolekshoná i dokumentá asina tantu manera Juliana. Pa su konsiensia pa den un tempu ignorante di importansha di pueblo, hasi trabou di reskate ku propio medionan finansiero, Juliana ta un modelo i ehèmpel pa inbestigadónan lokal i su búskeda tabata un búskeda di su mes tambe. Ku e kompromiso akí el a laga hende den nan dignidat. P’esei por yama Juliana un inbestigadó wapu i krioyo ku su kultura mes a pari. Pasobra Juliana a generá un mira fundamentalmente otro riba antropologia na Kòrsou i laga marka ku no por kita riba diferente tereno mas, e ta un inovadó. El a pone base kontinuo pa un koriente nobo. Tantu su sobrá trabou sientífiko, komo esun artístiko a benefisiá ampliamente dje inmenso trabou antropológiko ku el a hasi. Pa tur esakinan ta na su lugá pa duna antropologia e promé lugá den e lista di terenonan ku Juliana tabata aktivo ariba. Pa e mésun motibunan ta un echo ku Elis Juliana (huntu ku defuntu saserdote Paul Brenneker) ta fundadó di antropologia propio na Kòrsou.

Dokumentalista[editá | editá fuente]

Elis Juliana ta un dokumentalista pasobra el a kolekshoná hopi dokumento, inkluyendo artefakto. Un dokumento ta kualke opheto ku ta kontené informashon. El a konsiderá e ophetonan akí material balioso i a deskribí nan di tal manera ku despues tabata posibel haña nan i nan informashon korespondiente bèk na un manera efikas. Sin preparashon komo tal, el a desplegá aktitut di un bèrdadero dokumentalista i diseñá su mes sistema di palabra klave ku ta hasi posibel buska na un manera organisá. Juliana a mustra konsiensia i deskribí no solamente un aspekto di opheto, maske esaki tabata dominante. Tur aspekto spesífiko dje opheto e tabata deskribí, hasiendo e opheto mas asesibel i útil pa uzadónan. Difushon dje material ta e siguiente kriterio ku kua e dokumentalista akí a kumpli, manera e kantidat respetá di publikashon di dje ta ilustrá. Entre nan, e impreshonante kolekshon di potrèt di dje i Brenneker ku ta konsistí di míles di potrèt riba un gran variedat di tópiko. Dokumentashon ta masha importante pa trabou sientífiko. Ku e trabou akí Juliana a proba su mente sientífiko i krea pa otronan un base sólido di dato pa inbestigashon, garantisando material pa studia pa aña i generashonnan benidero.El a hasi trabou di banguardia i emansipashon, elevando material konsiderá sin importansha na nivel di inbestigashon sientífiko.

Filósofo[editá | editá fuente]

Elis Juliana ta okupá su mes ku e sentido profundo di eksistensia humano. E no ta keda kontentu konstatando so ku nos ta presente i e forma den kua nos ta presente. Komo opservadó skèrpi niun detaye no ta skapa su registrashon mikroskópiko. E por reakshoná di shòk riba kosnan remarkabel, pa despues deseá di nunka no a mira nan pa e doló i asombro ku nan ta kousa. E mésun shòk akí públiko ta haña ora Juliana present’é su deskubrimentunan. Tin tambe su kapasidat pa interpretá e loke e registrá ku masha kredibilidat. E ta hasi sièrtu pregunta di karakter filosófiko. E kombinashon di opservashon serio i interpretadó di prosesonan rondó di nos, ta hasi Juliana un filósofo di bida ku ta revelá i demaská. El a yega na su revelashonnan buskando bèrdat serka bieunan, loke a pèrmitié desaroyá su teoria di eufemismo afrikano òf wega di tapa kara, komportashon propio di hende kolonisá ku ta pretendé di ta algu ku e no ta i no ke ta loke realmente e ta. Juliana sa adoptá tres diferente aktitut relashoná ku e tragedia akí: - aktitut di kurasoleño profundamente tristu ku ta hari su mes tragedia - aktitut di edukadó ku ta indiká kaminda pa progresá - aktitut di hende ku ta resigná pasó e ta papia enbano. Juliana a pinta su mes komo un kurasoleño igual na tur otro, ku ta sufri dje mésun defisiensianan ku tur otro. Tur esakinan ta marka un momentu di konsientisashon importante den proseso di emansipashon kultural i desaroyo nashonal.

Edukadó[editá | editá fuente]

Juliana a eksplorá formanan pa eduká tantu mucha komo adulto na manera propio, atraktivo i efikas. Pasobra studiando su komunidat, el a mira ku ta su propio formanan por eduk’é. Juliana a integrá e género literario kuenta den su arsenal di hèrmèn i tabata alkansá kuné tur su metanan edukativo. Kontinuando i renobando tradishonnan bieu, kuenta a desaroyá den man di Juliana bira muchu mas ku literatura. Sinku aña largu Elis Juliana a kana ku konsiensia i kolekshoná historia outéntiko serka bieunan i ta publiká Echa cuenta na 1970. “Mi ta sinti ku den e kuentanan akí tin un tesoro na informashon skondí”, (Juliana den Amigoe 1970) i ta primintí ku e lo bai dediká su mes na buska esaki den futuro. Promesa ku el a kumpli ampliamente kuné. E mes a resultá un gran kontadó di kuenta. Intuitivamente Elis Juliana a sabi ku e kuentanan ta muchu mas ku kuenta so i por destilá ku pa e kuentista akí kuenta ta: entretenementu, bida, edukashon, dunamentu di forsa nobo.

Maestria di kontamentu: “(…) tambe pa … ilustrá kisas kapasidat dje kontadó di kuenta, pasó e kontadó di kuenta, bo por dun’é profeshonal. N’ ta ken ku ta por konta kuenta.”

Konservá herensia: “Bo ta bin komprondé… esensia di kuenta ku nan tabata konta. N’ ta djis pa dibèrtí numa. E tin su funsion. Anto ta p’esei nan tabata pensa hopi biaha…ku e katibunan o nan desendientenan ta’ konta kuenta ko’i loko, kuenta fantasia, ma e tabatin su funsion.”

Ekspreshon di resistensia kontra sklabitut, Nanzi: “ (…) astusia di Nanzi. (…) E Shon Arei ta un simbolismo di shon di katibu, pasobra klaro ku no por a aseptá ku un katibu por frega shon. E n’ por tin e kapasidat ei. Ta p’esei nan no ta yam’é shon. Ta Shon Arei. Nan no por a aseptá ku un Nanzi, un simpel katibu por nèk doño di plantashi. Pasó den dje sí katibunan ta mas sabí ku shon. Ilustrashon dje kuentanan ku Nilda Pinto a anotá – promé kuné tabatin masha, masha hopi hende ta konta i saka kuenta – mi ke sa ta un mucha hòmber hulandes a ilustrá e kuentanan. Pa kuminsá e no tin noshon di Nanzi komo araña. Ta ocho pia e tin; rib’e buki e tin seis. Anto tambe e Shon Arei, klaro nan ta imaginá nan mes ku e Shon Arei lo mester ta…úniko hende ku Nanzi por nèk, ta un rei…esta manera un afrikano. (…) No un rei blanku (…) el a pint’é un rei barika asina grandi, lep asina diki. Manera bo ta mira e pinturanan fast di afrikanonan den bukinan ulandes (…) ta un rei bobo (…) so Nanzi por nèk. (EJ-JC 2002).

“Manera den e kuenta di Dòndu ku ta bisa: Dòndu se partió Dòndu se partió Ta mi t’e dòndu di mas Si batrei sansá kontra mayó Tumba tumba tummm. (..) ta tokante 2 toro, tata i yu. E yu ta kanta méskos ku e tata, pero ku stèm mas lait. Anto poko poko e stèm di e yu ta bin bira pisá pa bo sinti ku e ta alkansá nivel dje tata. Tur eseinan ta den e forrrma di konta kuenta di ántes. (…) E kantikanan tambe tin nan funshon en konekshon ku e kuenta.Tin bia tin mas kantika ku tin palabra. Ta yega un kaminda ku ta kanta so bo ta kanta. Manera den Dòndu, ta e stèm so ta kambia. (…) manera den Kositu. Gabi Noor tabatin nobentipiku añ dia el a konta mi e kuenta den añanan sesenta. Fo’i tempu e ta mucha. Ken a kont’é e kuenta e n’ por bisa. E moral dje kuenta lo ta: No konfia bo yu ku hende straño. (..) oh si, tin kantamentu asina fuerte ku t’e ta dominá henter e tragedia. Ta un dje kuentanan mas impreshonante. M’a dramatisá e kuenta.” (EJ-JC 2002).

Desaroyá fantasia, haña e durashon ku bo ke dun’é (dos, tres dia siguí), desahogo, hunga ku tempu (trese ayera den awe i hiba awe bèk).

Ku kuenta Elis Juliana tabata logra tur su ophetivonan i funshoná komo edukadó sin identifiká su mes komo Juliana. E por a papia den promé persona, uza diálogo, presentá Wazo i Ompi Elis, kanta, uza ritmo, duna informashon ku el a inbestigá, reprimí mal kustumber, elogiá. Komo kibradó di barera, el a desaroyá material pa siña mucha lesa for di nan kuater aña. El a publiká vários material pa siña mucha. (Verso pa mucha, Komedia pa mucha i otronan. Esakinan ta mustra kon aki tambe Juliana a realisá e prinsipio di ‘mi mes ta tur kos pareu, tambú i letra’, integrando kanto i drama den kuenta. El a preservá kuenta, uza e ekspreshon di resistensia, kuentanan di Nanzi. Pero mas ku den kualke otro aspekto Juliana ta proba su raisnan firme den suela di Kòrsou i su ingeniosidat pa eduká kreando dos rekurso ku a proba nan forsa durante dékadanan kaba: pa adulto, e figura di Wazo, eksploradó di Kòrsou, konosedó profundo di kultura i konsientisadó i pa mucha, Ompi Elis, ku no a bèk pa trata niun tema, pa difísil ku esaki por aparentá, ku muchanan. Elis Juliana ta dedikando henter un bida na restablesé balansa históriko, rekonkistá memoria pèrdí, krea konfiansa propio i kita miedu, manera a bin dilanti den e poema Lòs e mucha. Pasobra e inseguridat ku edukashon sumiso a hinka den pueblo ta resaltá asta den e kontesta afirmativo riba un pregunta ku mucha di Kòrsou ta artikulá ku entonashon di pregunta: “Kuantu aña bo tin?” Kontesta: Nuebe?” Elis Juliana su mérito mayó komo edukadó ta di a yuda rekonkistá e mente pèrdí akí. Pa su trabounan konsientisadó, konstante i kreativo riba tereno di edukashon por konsiderá Elis Juliana edukadó rekonkistadó di mente pèrdí.

Poeta i Eskritor[editá | editá fuente]

Estudio di literatura ta buska koherensia den obra literario i Juliana ta kumpli ku e norma akí. E koherensia akí (elementonan konektá ku otro) ta resaltá tantu den temátika, estilo komo den e balor pronostikadó di hopi di su obranan, sigur konsiderando tempu den kua el a skirbi. E balor pronostikadó akí, resultado di opservashon skèrpi, ta presente den diferente obra di Juliana, ku ta relatá suseso ku realidat di Kòrsou lo konfirmá despues: El a pronostiká na 1982 seramentu di Refineria Shell den e poema Bola (OPI III-82), ku a tuma lugá tambe na 1985. Mésun poema ta deskribí tambe figuranan marginá, dekadensia di moral etc. tur ku a bira realidat despues. Pèn di Juliana a denunsiá inhustisia. Realidat a inspir’é i su estilo ta karakterisá pa simplesa, forsa i ingeniosidat pa integrá i elevá medionan inusual (verso, wega di mucha, orashon) na rekursonan stilístiko nobo, méskos ku papia fo’i perspektiva di promé persona.

Siguiendo e papiá eufemístiko di bieunan, e ta morde supla: kombiná krítika ku humor. Inovadó Juliana ta desafiá norma literario eksistente i krea un tipo di poesia nobo: poesia di diálogo, poesia narativo, di kòmbersashon. E ta reskatá afrikanismo den forma di ripití: El a kana, el a kana, el a kana, el a kana, el a kana; kambiando nuanse kada bes i karga bo bai, penetrá masha hundu. Juliana a defend’é kontra e kalifikashon primitivo: “Ta un dje kosnan di balor di nos pueblo (...) ku mes nos no a lanta kuné. Semper bai nan a bisa bo sivilisashon ta di Oropa, ke men Hulanda. Por yega asina leu ku tur kos ta Hulanda. Ta un kos so nan no a bisa, esei ta ku Kristu a nase na Amsterdam.” Ritmo i dominio di papiamentu ta haña dimenshon nobo serka maestro Juliana, manera den seri di vèrbo, típiko di idiomanan kreol, kreando ritmo aselerá i esfera spesial: Mosa a bula lanta kana bai porta. Echa cuenta, kuentanan di literatura oral notá fo’i bieunan eksaktamente manera kontá, ta un dje reskatenan mas importante di Juliana. Estilo di un outor ta un variante di norma eksistente. Pa e definishon nobo ku el a duna literatura, por papia di julianisashon di norma literario antiano.

[editá | editá fuente]

Segun konosedónan Elis Juliana mes no a realisá ainda kuantu di nos konosementu aktual di etnomusikologia i di práktika di muzik ta prosedente di su trabou. Prinsipalmente riba tereno di músika rítmiko el a hasi trabou ku a kibra barera i ehersé hopi influensha. Su kontribushon grandi den etnomusikologia, ku ta studia muzik tradishonal i di pueblo, ta e material di oudio-antropologia kolekshoná p’e i Paul Brenneker den entre otro Zikinzá ku a reskatá muzik di zumbi. Rekonstrukshon dje patronchi di muzik di kantikanan di trabou, seú, makamba, di kua por bisa ku probabelmente tur ta bai bèk na e mésun rais, lo no tabata posibel sin su grabashon sistemátiko di sentenar di kantika, ku a hasi posibel indiká ku hopi presishon, e sistemátika rítmiko na nan base, deskribí strukturanan aktual i pronostiká nan futuro desaroyo. E kolekshonamentu ta sistemátiko: ta registrá no ménos ku 33 diferente tipo di kantika ku ta kubri práktikamente tur aria di bida. Entre nan kantika di bati ku tati, di kòrta sentebibu, di dèmpel, di hunga palu, di chiwewe, di Zè, etc.. for di tambe informantenan ku na 1959 tabatin nobentipiku aña, pues a biba promé ku abolishon di sklabitut.

Nan ta di diferente parti di Boneiru, Bándariba, Bándabou na Kòrsou. E kolekshon original ta na Archivo Nashonal. Juliana a graba tambe muzik di ka’i òrgel. Su deskripshon di instrumèntnan bieu - bamba, beku, benta etc. - a posibilitá otronan rekonstruí i konservá nan. Elis Juliana a siña toka diferente i siña otronan, manera grupo di muzik di zumbi Issoco. Su mira nobo riba tambú ta habri perspektiva pa aseptashon mas grandi dje ekspreshon popular outéntiko akí.

Dokumentá Juliana a kombatí prewisionan di élite tokante e supuesto karakter ordinario di tambú, méskos ku e interpretashonnan eronio tokante forma di balia i kanta tambú. El a deskribí orígen i represhon di e sektor religioso i sekular dje herensia afrikano akí i boga pa mas orientashon, sigur serka hubentut. Di tur ángulo el a studia tambú: su muzik, baile, toká, leinan, étika, organisamentu, letra, karakter di resistensia, bayendo tambú añanan largu. Fo’i añanan 50 te awe el a sigui Petronilia (Petoi) Coco †, Nicolas (Shon Colá) Susanna †, Bèno Martis, Bidal, Bea Kara Kreit †, ohochinan Margarita i Maria Dam†, Basilèl, Zoyoyo, Nemensio Winklaar di Boneiru † i otronan di tambú djaserka, graba i studia nan. Su publikashonnan riba tambú ta basá entre otro riba su estudio profundo di Shon Colá, konsiderá p’e e artista mayó riba e tereno akí, ku kende semper a eksistí un relashon di apresio i rèspèt mutuo i na okashon di morto di Shon Colá, Juliana ta skirbi:

Tributo na Nocolas Susanna

SHON COLÁ a pone su man grandi abrupto riba nos tambú. “Bosonan ta kansámi. Enbes di boso kana den paso huntu ku mi pa boso kompañámi buska perfekshon boso ta kanta wadjo, kore anshá bai lagami manera biná ku no tin ni un tiki konfiansa den su mes patanan. Para un ratu, muchanan, Pensa unda boso ke yega mientras mi ta sosegá!

Elis Juliana: Amigoe 22/4/2003

E material oudio di Juliana, entre kua un kolekshon grandi di disko 78 i 45 ku ta ilustrá historia i desaroyo musikal na Kòrsou for di dékada 40, tambe meresé un publikashon separá. Talbes ta ménos konosí di Juliana riba tereno musikal ku e ta kompositor tambe, entre otro di e kantika di mucha Awaseru i di e klásiko Mama, interpretá pa Greta Martha. A base di tur e puntonan akí por stablesé ku Juliana ta konservadó di muzik tradishonal i fundadó di estudio sistemátiko di muzik folklóriko.

[editá | editá fuente]

Mérito mas grandi di Juliana pa arkeologia ta ku for di añanan 50 el a kuminsá identifiká lugánan di balor arkeológiko na Kòrsou. Hopi dje lugánan akí a disparsé, pasobra a lanta edifisio riba nan. Si Juliana no a identifiká nan, nan lo a bai pèrdí. Na 1966 e ta partisipá pa promé bes na un ekskavashon profeshonal arkeológiko na Kintjan. Na 1968 e ta hasi un estudio di arkeologia tékniko na Instituto di Prehistoria di Universidat di Leiden. Aki na Santa Bárbara (1971) tambe e ta partisipá den un ekspedishon profeshonal. Na prinsipio di añanan 70 Juliana ta traha na departamentu di arkeologia di Kadaster i huntu ku e arkeólogo ulandes, E. Broerstra, ta hasi ekskavashon durante dos aña, inventarisando tur lugá kaminda te na e momentu ei a yega di haña algu den tera. Despues Juliana ta bai Venezuela pa sigui profeshonalisá riba tereno di ekskavashon. Tera tambe Juliana ta trata ku rèspèt. No ta intenshon pa koba tur kos saka, pasobra ta importante studia ophetonan den nan estado original i pasobra: “Suela ta manera un buki pa un arkeólogo i saka un opheto kon ke fo’i suela ta manera ranka un blachi pa loko for di un buki.” (Juliana:Amigoe 1971:9). Juliana a traha diferente mapa ku ta identifiká lugánan pa haña opheto, vários pintura di suela ku karakterisashonnan di koló. Huntu ku Paul Brenneker e ta roza mondi di Kòrsou i Boneiru riba indikashon di bieunan na altura di “lugánan pa koba”. Resultado: diferente opheto pre-históriko eksponé aki i den Instituto di Folklor Boneriano, fundá pa e i Brenneker na 1975 den Fòrti Oranje na Kralendijk. Juliana ta integrá su diferente terenonan. Hopi dje ophetonan hañá e por a splika for di su datonan etnológiko òf hustamente a splika e datonan akí. Tambe na Aruba, San Martin i Stasha pionero i outo-didakta Juliana a hasi trabou etno-arkeológiko i habri kaminda den un tempu ku no tabata rekonosé importansha di trabou arkeológiko.

Deklamadó[editá | editá fuente]

Juliana ta representadó di karakter di pueblo pa ekselensia i no meramente un deklamadó di poesia. E ta krea potrèt bibu di tipo i situashonnan verídiko, konbèrtiendo e mes den tipo i situashon. Tur sentido ta aktivo, tin mímika, kanto, paso, zonidu. Su monólogo ta para rosea pa via dje forsa realístiko. Su preferensha ta pa figuranan salí di pueblo: bromadó, buraché, polítiko, mucha, presentá ku tantu kredibilidat artístiko pa e talento Juliana ku no tin preparashon di akademia di arte, sí su don di opservá i ekspresá ku a hasié kreadó di su propio akademia di arte. Juliana no konosé na Kòrsou su igual ainda riba tereno di arte eséniko, tambe pasobra e no mester ni dekorashon, ni esenario elaborá, ni niun medio di yudansa pa lanta un obra monumental pa su oudiensia.

“Loke tabatin mas influensha riba mi tabata ritmo. E patu tabata e promé poema rítmiko ku mi a traha. Kontenido di E patu tabata simpel. Ta e ritmo tabata bisa algu. Mi tabatin un kolekshon di disko afrikano ku e ritmo ta bisa bo algu. Bo no ta komprondé loke nan ta bisa, kanta (...). Mi tabata pensa ku ta mi mes ta’ tur kos pareu: tantu e tambú, komo e letra. Ku si mi mester a deklamá (...) ku bèkgrount ku tambú, ya ta algu ménos si mi mester di algu pa presentá loke mi tin. Si bo trese un obra literario ku su ritmo, e mes ta tur kos kaba.” (Rosario-Juliana 1985).

Talbes esaki ta e deklarashon ku mas ku tur otro ta duna testimonio ken ta Elis Juliana. E ta tur kos huntu. E forsa, konfiansa propio i karakterisashon ku ta sali for dje testimonio akí ta resumí e dies terenonan di arte i siensia julianesko. E ta kompletu: análisis i síntesis. Pa Juliana, bon mirá, ritmo ta dominá asina tantu, ku tin ora nifikashon di palabra no ta importante mes. Hopi artista dje ramo akí a inspirá nan mes riba Juliana i ta rekonosé Juliana komo nan inspiradó mayó. Entre Juliana su poesianan rítmiko mas sélebre tin, aparte dje klásiko E patu, skirbí pa mucha, Bekita, Laba pena, Kanta kueru. E dos últimonan akí ta di masha poko letra, ma nan ta kargá di forsa pa via di nan ritmo hopi fuerte.

Pintor[editá | editá fuente]

Potret di Juliana pintá pa Garrick Marchena na marshe sentral di Willemstad

Riba propio forsa Elis Juliana ta studia arte di pintura tantu di Kòrsou komo di afó i ta krea na tur manera. E ta pinta ku krayòn, pèn, traha akuarèl i olio. Hopi konosí ta su pinturanan ku pèn pa ilustrá su obranan skirbí òf di otro hende. Su pinturanan a pasa den un desaroyo direkshon di mas fini i mas chikí. Ta manera mas opservadó Juliana tabata mira, mas detaye chikirititu e tabata registrá. Obranan famá leu di frontera nashonal ta su pinturanan ku pèn trahá segun e téknika di puntilismo (pointilisme), nòmber pa e téknika den kua punta puntanan (point) òf plèki plèkinan chikí di kolónan no mesklá, poné huntu ta forma imáhen. Ta bista humano mester kombiná e kolónan. Juliana: “Hende ta apresiá kos grandi so i (...) no tin bista pa kos chikí (...). Kos chikí tin mésun balor ku kos grandi.” Mérito di Juliana ta tambe ku el a renobá e téknika di krea sombra ku e tres kolónan básiko kòra, blou i hel, hasiendo esaki ku kolónan blanku i pretu. Delikadesa sensitivo e ta hinka den e pinturanan akí i edifiká riba papel panorama kompletu ku ta relatá henter un historia ku un mínimo na imáhen. Ku e mésun entrega, ternura i vishon futurista akí e ta ekspresá tambe su kompromiso ku su komunidat, den pintura di polítiko, edukashon, maternidat, sklabitut, religion, hende muhé i otronan. Pintor Juliana a traha tambe pintura miniatura di spekografia ku e mes a klasifiká komo filosofia gráfiko. Mester di glas oumentadó pa mira e pinturanan akí. Juliana ta e promé na Kòrsou ku a traha pintura di miniatura na gran eskala. Su siensia i arte ta topa otro konstantemente i, inspirá pa e manera di ilustrá den arkeologia, Juliana ta traha pintura miniatura i di punta punta. Juliana su trabou ta integrá, holístiko. Ora e pinta, e ta pinta algu inspirá pa su inbestigashon históriko, antropológiko, arte i siensia: tambú i letra pareu.Temanan di su pintura ta entre otro: Katibu bulando, Den trans di vudu, Eternidat, Tamburero, Pelea di gai, Wega di palu, Riku ta yena, pober ta basha. E siguiente pintura ta mustra un hòmber ku ta subi un trapi di wil. E no tin fin di yega ariba pasobra e trapi su wilnan ta pon’é lora keda mésun kaminda. Riba su lomba e ta karga un lanthùis, bibienda di esnan ku a sklabisá hende i pone esakinan traha komo katibu pa nan. Abou na e trapi tin e krus di religion drumí, testigu silensioso di dos man riba un barika di sklabitut. Ta Juliana su forsa di integrá henter historia di sklabitut den un solo pintura miniatura.

Skultor[editá | editá fuente]

For di añanan 60 Elis Juliana ta kuminsá skulpi figuranan impreshonante for di piedra di laman. Eksperimentá ta inherente na Juliana, pues no ta sorprendente ku riba tereno di skultura tambe e ta manifestá esaki. Inovadó Juliana ta uza koral inusual pa krea su imáhennan. Mester trata e koral akí - yamá tambe piedra muhé –, un tipo di piedra lihé, ku masha kuidou. Kontrali na loke e nòmber ta sugerí e no ta piedra di koral ma koral di laman ku pa motibu di su peso lihé ta drif bin ariba. Piedra machu ta piedra duru, pegá den fòndu di laman. Piedra di koral mes ta masha pisá. Te ainda informashon ta mustra no tin na Kòrsou otro skultor di koral di laman. Konosedónan ta pretendé ku pafó tampoko no ta konosí ku tin. Juliana ta konsistente den uzo di loke ta propio di Kòrsou pa su siensia i su arte. E ta traha segun e prinsipio di kita partinan dje material original enbes di agregá na e material, hasiendo uzo dje forma básiko ku e material tin kaba. E téknika akí ta mas delikado i difísil: e mas mínimo moveshon malu por kousa daño ireparabel. Un di su ophetonan preferí pa skulpi ta muhé, prinsipalmente muhé na estado. Algun título di su skulturanan: Muhé, Muhé na soño, Ensinta, Fertilidat, Sekreto femenino, Mama ku yu, Yab’i futuro, Machu kumplidó. E último akí ta karakterístiko pa e manera ku arte ta sirbi Juliana su propósitonan analítiko, krítiko i edukativo: un hòmber ta karga su enorme parti íntimo riba su lomba.

Den e kasi 40 añanan ku Elis Juliana ta tene eksposishon di pintura i skultura, hopi pais i públiko a sera konosí ku su arte i, pa medio di esaki, ku Kòrsou. Pa un selekshon, mira nota.