Jump to content

Papiamentu

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
 E artíkulo aki ta skirbí na ortografia di papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.
Papiamentu
Papiamentu
Utilisá na
Lista pais
Nativo pa 
Lista pais
Usuario Total: 341.300[1]
Famia 
lingwístiko
 
Idioma krioyo
  • Idioma Portugues krioyo
    • Papiamentu bieu
      • Papiamentu
Dialekto
Álfabèt  Alfabet Latin
Státus ofisial
Ofisial na 
Lista pais
Regulá pa Fundashon pa Planifikashon di Idioma
Kódigo
ISO 639-2 pap
ISO 639-3 pap
Glottolog papi1253
Mapa di distribushon
Imágennan riba Wikimedia Commons Wikimedia Commons
[Editá Wikidata] · [Manual]

Papiamentu ta un idioma krioyo afro portugues.[2] E ta e lenga materno i esun mas papiá pa setenta porshento di e poblashon di Aruba (papiamento), Boneiru (papiamen) i Kòrsou. E ta ser papiá tambe den komunidatnan di diáspora, manera Sint Maarten, Hulanda, Bélgika, i Merka.[3][4] Papiamentu ta funshoná komo e idioma nashonal, un ròl sentral den e identidat kultural di e islanan i ta kontribuí na e unifikashon di e diferente grupo di poblashon.[5]

Internashonalmente papiamento tin rekonosimentu linguístiko i ta klasifiká bou di kódigo ISO 639-1: pap. Ethnologue ta nombra papiamento komo idioma makro ku variashon den ortografia i uso. E ta rekonosí pa Glottolog, UNESCO, i ekspertonan linguístiko komo un idioma krioyo stabil ku un bida aktivo.

Riba e islanan ABC, Papiamentu tabata parti di e movementu mas grandi di emansipashon. Rekonosementu komo idioma ofisial, oumento di status, standardisashon, mas publikashon i introdukshon di Papiamentu den enseñansa awe ta ser konsiderá logronan importante den e lucha pa rekonosementu i desaroyo di e idioma.[5] Na komienso di siglo 21 e idioma a keda introdusí ofisialmente como idioma di instrukshon den enseñansa primario na Aruba, Boneiru, y Kòrsou, banda di hulandes.

Distribushon

[editá | editá fuente]

Ta kalkulá 300.000 papiadó nativo rònt mundu.[3] Segun senso di 2023, Kòrsou ta konta un poblashon di 147.498 habitante di kua 78.0% a raportá papiamentu komo nan idioma prinsipal.[6] Na 2020, Aruba ta konta un poblashon di 108.166 habitante di kua 43.2% a raportá papiamento komo e idioma eksklusivo.[7] Na 2021, Boneiru i Sint Eastatius ku un poblashon respektivamente di 21.745 i 3.142 habitante,[8][9] di kua 62,4% i 1.3% a raportá papiamentu komo e idioma prinsipal.[10]

Historia

[editá | editá fuente]

Tin vários hipótesis tokante e orígen di papiamentu. E teoria monogenétiko ta proponé ku tur idioma krioyo, inkluyendo papiamentu ta derivá di proto-krioyo afro-portugues. E kreensia ta ku e idiomanan proto-krioyo aki a originá kant'i kosta wèst di Afrika door di kontaktonan komersial entre papiadónan portugues i pueblo afrikano. Ku tempu, e idioma a pasa dor di un leksikalisashon i restrukturashon, ku karakterístikanan portugues parsialmente óf kompletamente remplasá pa elementonan franses, ingles, òf spañó den vários idioma krioyo. E teoria poligenétiko, di otro banda, ta sostené ku hopi idioma krioyo a desaroyá independientemente di otro, sin un orígen komun. Un di tres teoria ta sugerí e eksistensia di un krioyo pan-karibense basá na spañó, konstruí riba un sustrato portugues. E kreensia ta ku e proto-krioyo aki a wòrdu papia den partinan di karibe durante siglo diesseis i diesshete. Segun e punto di bista aki, papiamentu meskos ku palenkero na Colombia, i bozal spañó na Puerto Rico, ta desendiente di e idioma aki.[11]

Ounke e teorianan aki ta diferensiá, partikularmente pa loke ta trata e tempu, lugá i idioma di orígen, nan tur ta di akuerdo ku papiamentu moderno ta klasifiká komo un idioma krioyo ku un base iberomano. Su vokabulario ta derivá di tanto portugues komo spañó (kalkulá na 80-85%), ku influensiánan adishonal for di hulandes, ingles, i den un grado ménos, franses, idiomanan afrikano, i indígena, partikularmente kaketio.[12][11] Ademas, hopi di e palabranan aki a pasa dor di kambionan fonológiko i semántiko.[11] E vokabulario indígena ta partikularmente prominente den toponimia i terminologia tokante flora i fauna.[13]

Den siglo diesshete, e hulandesnan a surgi rápidamente komo un poder kolonial, establesiendo poseshonan den Karibe, Brasil, Asia, i Wèst Afrika. Segun ku e demanda pa labor sklabisá riba plantashon di suku na Brasil hulandes a krese, West-Indische Compagnie (WIC) a korespondé dor di ekspandé su operashonnan na Wèst Afrika. E kaptura hulandes di e baluarte portugues di Elmina, situá na kosta di Ghana aktual, na 1637 (poko despues di e konkista di Kòrsou na 1634) ta wòrdu konsiderá komo e punto di salida di eksportashon di katibu na gran eskala dor di WIC pa Brasil i Karibe. For di añanan 1650 padilanti, Kòrsou a desaroyá for di un base naval simpel pa e sentro prinsipal di komersio di katibu di WIC den e Mundu Nobo. E promé kargamentu di afrikanonan sklabisá a yega Kòrsou na fin di añanan 1650, i e kantidat a oumentá eksponensialmente den e siguiente dékadanan.[14] Papiamentu a surgí na Kòrsou den e di dos mitar di siglo diesshete, entre 1650 pa 1700,[14] i a desaroyá mas alue durante e periodo di sklabitut na Kòrsou. Despues di aña 1750, papiamentu a plama tambe pa Aruba i Boneiru.[15] E promé evidensia di e uso generalisá di e papiamentu na Aruba por wòrdu hañá den un dokumento ofisial di Kòrsou den siglo 18. Den siglo 19, e mayoria di e materialnan tabata skirbí na papiamentu inkluyendo buki di skol, materialnan di iglesia katóliko romano i e himnarionan. Pa e di dos mitar di siglo 18, el a bira e medio prinsipal di komunikashon bou di afro-kurasoleñonan.[16]

E poblashon Hudiu-Portugues di islanan ABC a krese konsiderablemente despues di 1654, ora e Portuguesnan a rekuperá e teritorio Hulandes den nort-ost Brasil, kousando ku e mayoria di e papiadónan Portugues di e tera mester a huí di e persekushon religioso. E ròl presis di Hudiu Sefardi den kuminsamento di e desaroyo no ta konosí, pero loke si ta definitivo ta ku e ta hunga un ròl prominente den e desaroyo di Papiamentu.

Hopi di e promé residentenan di Kòrsou tabata Hudiu Sefardí òf di Portugal, Spaña òf Brasil. P'esei por asumí ku e Hudiu-Spañó a wòrdu tresé pa Kòrsou, kaminda gradualmente a plama pa otro partinan di e komunidat. Komo e komunidat Hudiu a bira importante den merkadeo i komersio, nan tabata papia na Papiamento ku un poko di influensha di Ladino. Mientras varios nashon tabata bas di e isla, Papiamentu a bira e idioma mas papiá di tur dia.

Promé testimonionan

[editá | editá fuente]

Den literatura kolonial e lenga hopi bia ta wòrdu karakterisá komo un "meskla", "babel", "spaño bastardo", jargon, "papia gueni" (hulandes: koeterwaals òf negergebrabbel), òf un "lenga bárbaro"; etiketnan ku ta indiká despresio en bes di un komprendementu di e struktura i karakterístikanan di e idioma.[11] Na 1704, por ehèmpel e saserdote aleman Pader Alexius Schabel a referí na papiamentu den su diario komo un español chapurreado ("spañó kibra").[17][16]

Na aña 1732, Pader Agustín Caicedo a opservá ku, banda di spañó, portugues i hulandes, e hendenan di Kòrsou tambe tabata papia el idioma del país ("e idioma di e pais").[18] Un deklarashon hurídiko for di 1737 ta referí na e uso di e creolse taal ("idioma krioyo") dor di afro-kurasoleñonan.[19][20]

E promé referensia eksplísito na e nomber di papiamentu (òf un variante ortográfiko) ta aparasé den un dokumento hurídiko di 1747. E dokumento aki ta deskribí un oudiensia di korte ku a tuma a lugá na Newport, Rhode Island na fin di e Guera di Suseshon austriako (1739–1748). E oudiensia tabata konserní ku e konfiskashon di e barku hulandes De Jonge Johannes dor di un sekuestradó britániko. E tempu ei, e britániko i hulandesnan no tabata den guera, pero sekuestradó a eroneamente kere ku tabata trata di un barku spañó. E malkomprendementu aki a surgi, en parti, pasobra a skucha e tripulantenan di e barku papia un lenga ku tabata zona manera spañó. Durante e prosedimentu, un tripulante por a demonstra ku e barku tabata hulandes i ku e idoma abordo no tabata spañó, sino papiamentu.[20] E siguiente ta e ekstrakto relevante:[21]

Pregunta:
What Language did the People on board the Sloop Speak.
"Ki Idioma e hendenan abordo di e slup a papia."

Kontesta:
Dutch, Spanish, and Poppemento, but chiefly Poppemento.
"Hulandes, spañó, i poppemento, pero prinsipalmente poppemento."

Pregunta:
Whether they commonly talk Poppemento in Curaçao.
"Sea ku komunmente nan ta papia poppemento na Kòrsou."

Kontesta:
Yes
"Si"

Siguiente referensianan na e uso di papiamento (1768), komo tambe formanan variante manera papimento (1802), papiments (1805), i papiamentice (1816), ta aparesé den vários rapòrt y kartanan skirbí na Kòrsou.[20] Aktualmente, e nòmber ofisial skirbí di e idioma ta papiamento na Aruba i papiamentu na Kòrsou i Boneiru. Na Boneiru tambe de bes en kuando ta usa e variante no ofisial di papiamen den boka di pueblo.[22]

Frank Martinus Arion a deklará ku e promé frase di papiamentu registrá ta data di 1765 i tabata e nòmber di un barku, propiedat di un hudiu, nombrá Awa pasaharina.[23] Martinus ta deskribí, "Awa pasa hariña", komo un bisá ku ta nifiká "tempu difísil" (esta, tempu ku nos tin mas awa ku hariña). E ta deklará ku e nomencultura di barkunan hudiu den papiamentu tabata komun pa e sefarditanan den siglo diesocho.[24]

E nòmber di e idioma mes ta bin di papear, un palabra usá den Portugues i Spañó kolonial: e ta kompará ku Papiá Kristang, basá riba e Portugues krioyo di Malasia i Singapura, i e krioyo di Kabo Bèrdè papiâ òf den Karibe (Puerto Rico, Repúblika Dominikano, Cuba) "papiar"- papia ekstensivamente (pero tambe den e término Portugues kiermen "kome").

Karta di 1783 ku e promé teksto konosí na Papiamentu
Algun orígen di palabranan na Papiamentu

Konteksto sosiolingwístiko

[editá | editá fuente]

Mayoria di papiadó di papiamentu ta bi- of multilingual, pero kambio di kódigo ta masha komun.[25] Un ehèmpel di esaki ta lo siguiente.[26]

Ayera Marco tabata a hot mess riba dansvloer.
Ayera Marco tabata un desaster riba pista di baile. (sin kambio di kódigo)

Polítika lingwístiko i regulashon

[editá | editá fuente]

Esfuersonan pa standarisá papiamentu a resultá den dos sistema ortografiko. Un sistema di ortografia fonémiko a keda desaroyá na 1976 dor di un komishon nombrá pa Konseho insular di Kòrsou i ofisialmente adoptá dor di gobièrnu di Antia Hulandes pa uso na Kòrsou i Boneiru na 2008. Den e mesun aña, Aruba a desaroyá un sistema di ortografia etimológiko separá, tambe pa medio di un komishon apuntá.[3]

Ku e meta pa promove papiamentu a lanta varios organisashon. Pa fasilita kolaborashon entre e organisashonnan aki a funda e Plataforma Union di Papiamentu na 2012. Miembronan di e plataforma ta:

  • Fundashon Splika - Hulanda
  • Fundashon Lanta Papiamento - Aruba
  • Akademia Papiamentu - Boneiru
  • Fundashon Dushi Papiamentu - Boneiru
  • Instituto Alsa Papiamentu - Kòrsou

Idioma ofisial i minoritario

[editá | editá fuente]

Na Aruba, papiamento (i hulandes), a wòrdu rekonosé komo un idioma ofisial riba dia 21 di mei 2003.[27] E ta usá den komunikashon di gobièrnu, borchinan públiko, enseñansa i medionan di komunikashon. Na Kòrsou, papiamentu a risibí status ofisial na 2007. E ta usá den atministrashon públiko, sistema di hustisia, skolnan, medio i kultura. Na Boneiru, ounke hulandes ta e idioma ofisial di Boneiru komo munisipio spesial di Hulanda, papiamentu ta hopi papiá i usá den komunidat i gobièrnu. E no tin un status ofisial eksplísito na nivel nashonal, pero ta un idioma rekonosé i praktiká den bida públiko. Papiamentu ta wòrdu tratá komo un idioma ko-ofisial den práktika. Na mart 2008, a pasa e lei ku ta rekonose hulandes, ingles i papiamentu komo idiomanan ofisial di e sinku islanan di Antia Hulandes: Kòrsou, Boneiru, Sint Maarten, Saba, i Sint Eustatius.[11]

Den e parti oropeo di Hulanda papiamentu ta rekonosé bou di Karta Oropeo pa Idiomanan Regional i Minoritario for di 2024. Esaki ta duna e idioma protekshon i stimulashon, spesífikamente den Karibe Hulandes.[28][29]

Variedat i dialèkt

[editá | editá fuente]

Ounke hopi be papiadónan ta afirmá ku tin diferensianan signifikante entre e variedatnan papiá na Aruba i Kòrsou, estudionan lingwístiko a haña solamente variashon menor. Pretenshonan similar ta wòrdu hasí dor di papiadónan urbano na Kòrsou pa loke ta trata formanan di papia den kampo. Sinembargo, no tin evidensia ku e diferensianan aki ta stroba komprendemente mutuo.[4]

Un punto notabel divergente ta den e konvenshonnan ortográfiko. Aruba ta usa un sistema di ortografia etimológiko, miéntras ku Kòrsou i Boneiru a adoptá un sistema fonémiko desaroyá pa lingwista Raul Römer. E distinshon aki ta resultá den diferensianan visual konsiderabel entre tekstonan skirbí di e islanan, loke por duna e impreshon inkomprensibel apesar ku e idioma papiá ta mutuamente komprendibel.[4][25] E variashonnan ta konserní prinsipalmente e fonétika i vokabulario, i den un grado ménos e sintáksis.[25]

Zjudeo-papiamentu ta e sosiolekt distinto papiá pa e hudiunan sefardí na Kòrsou, i ta diferensiá prinsipalmente den su vokabulario.[30]

Ortografia

[editá | editá fuente]

Den e promé mitar di siglo diesnuebe, e promé tekstonan imprimí na papiamentu, a wòrdu skirbí mayoria be pa pastornan hulandes ku a usa un ortografia fundamentalmente hulandes, manera ta evidente den e sigiuente ehèmpel:[25]

Meditasjon arieba soefrimeentoe di noos Senjoor Hesu Kristoe.
("Meditashon riba sufrimentu di nos Señor Hesukristu.")

Na 1984 a establesé e Komishon di Standarisashon di Papiamentu, ku ya pa 1995 a standarisá rònt di 6.500 palabra.[25] Desde 2009, ta konta mas o ménos 18.000 palabra ku un ortografia ofisial na Kòrsou.[3] E kalkulashon aki ta basá riba e último edishon kompletu di Buki di Oro for di 2009.[31]

Tin algun variashon entre e papiamentu di Islanan ABC. Un distinshon fonológiko komun ta wòrdu hañá den e vokal final. Papiamento ta usa -o, miéntras ku papiamentu hopi bes ta usa -u, manera den cinco i sinku.[3] E sistema etimológiko ta presentá retonan pa siñadónan, manera e konosementu nesesario di etimologia spañó pa distinguí si /s/ tin ku wòrdu skirbí ku lèter <s> òf <c>, por ehèmpel sin i cinco, miéntras ku e sistema fonémiko ta usa e lèter <s> den ambos kaso, sin i sinku.[3]

Den ortografia di Kòrsou i Boneiru ta usa aksènt segun sierto reglanan. Den ortografia rubiano, no ta usa aksènt.[11]

Parti distintivo di e sistema fonétiko:[32]

  • E zonido /k/ semper ta indiká pa e lèter k. (Na Aruba /k/ por habitá c òf k .)
  • Aksènt agudo ta indiká sílaba ku tin strès impronostikabel.
  • E sistema di Kòrsou tin e lèternan è, ò, ù, ü.
  • E sistema di Kòrsou no tin x.

Papiamentu tin e siguiente nuebe vokal.[33] E sistema di Kòrsou tin un signo ortográfiko pa kada vokal. E sistema di Aruba ku seis signo tin mas ambigwedat.

A.F.I. Ortografia
Boneiru/KòrsouAruba
aa den kanaa den cana
ee den sker, nechie den sker (= ingles to rip)
ɛè den skèr, nèchie den sker (= ingles scissors)
ii den chikíi den chikitin
oo den bonchi, dolóo den dolor
ɔò den bònchi, dòlero den dollar
uu den kunukuu den cunucu
øù den brùgu den brug
yü den hüruu den huur

Vokabulario

[editá | editá fuente]

Segun historia, e vokabulario básiko i e karakterístika gramatikal ta similar ku esun di e lenga di Kabo Bèrdè ku a surgi ku un fundeshi básiko ku ta di Portugues i otro influensia ku a pasa despues (siglo 17 i 18 respektivamente).

Papiamentu su pronunsiashon i melodia ta varia di isla pa isla, tin bes hasta bario pa bario i tin papiamentu di ántes i papiamentu modèrno. E vokabulario en general ta igual na tur tres isla pero tin variashon entre palabranan usá na kada isla.

Gramátika

[editá | editá fuente]
Articulo principal: Gramatika di papiamentu

E gramátika di papiamentu, partikularmente su sistema verbal i sierto strukturanan sintáktiko, ta eksponé karakterístikanan típiko di idiomanan wèst afrikano.[11]

  1. Órden di palabra. Meskos ku idiomanan wèst afrikano, papiamentu generalmente ta sigui un struktura di suheto-predikado. E idioma ta wòrdu klasifiká komo un idioma S-(ous)-V-O (Suheto-[verbo ousiliar]-Verbo-Obheto).
papiamentuhulandesinglesstruktura
Mi ta lesaIk leesI readS-ous-V / S-V
Mi ta lesa?Lees ik?Do I read?S-ous-V / V-S / ous-S-V
Awe mi ta lesaVandaag lees ikToday I readatv-S-ous-V / atv-V-S / atv-S-V
  1. Partíkulanan di tempu i aspekto. Kontrali na mayoria idioma oropeo, verbonan na papiamentu no ta wòrdu adaptá (konhugá). En bes, partíkulanan ta wòrdu usá pa indiká tempu i aspekto, similar na e sistema den idiomanan wèst afrikano. E partíkulanan ta:
partíkulatempuaspekto
tapresenteimperfekto (kontinuo òf durativo)
tabatapasadoimperfekto
apasadoperfektivo (akshonnan kompletá)
lofuturoireal (situashonnan imaginá òf hipotétiko)
E kombinashonnan manera lo ta, lo a, i lo tabata ta ekspresá kondishon, deseo, duda, apresio, òf posibilidatnan.
  1. Ousensia di género gramatikal. Meskos ku den mayoria idioma wèst afrikano, papaimentu generalmente no ta hasi un distinshon gramatikal entre maskulino i femenino. Distinshonnan asina ta sosedé solamente den un kantidat limitá di palabra ku ta referí na hende òf bestia:
    1. Morfológiko, por ehèmpel maestro - maestra òf suegro - suegra
    2. Leksikal, por ehèmpel sua - kuñá, yu muhé - yu hòmber, toro - baka, òf pushi machu - pushi hembra.
  1. Plural -nan. E sufiho plural -nan ta wòrdu usá generalmente na papiamentu solamente ora e sustantivo ta wòrdu presedí pa un artíkulo defení òf un pronomber posesivo demonstrativo.
papiamentuinglesnota
Mi tin sinku bukiI have five books sin artíkulo defení/pronomber posesivo demonstrativo
Mi tin hopi bukiI have many books
E bukinan ta masha bunitaThe books are very nice artíkulo defení
E sinku bukinan ta masha bunitaThe five books are very nice
Su bukinan ta masha bunitaHis books are very nicepronomber posesivo demonstrativo
  1. Tono leksikal i gramatikal. Papiamentu, similar na idiomanan wèst afrikano, ta usa tono i strès (aksènt) pa distinguí entre nifikashon di palabra i formanan gramatikal.
papiamentu ingles
Ehèmpel promé sílabadi dos sílaba
kach'ōtono abou + sin aksentotono altu + aksentodog
'kāchotono altu + aksentotono abou + sin aksentohorn

Uso aktual

[editá | editá fuente]

En general e polítika linguístiko den Karibe Hulandes ta stimulá bilingüismo of trilingüismo, ku hulandés, inglés i papiamentu komo idioma di uso diario.

Den senso di 2000 i 2001, un logra konta un total di 106.054 hende na Kòrsou, 59.984 hende na Aruba, i 8059 hende na Boneiru ku a bisa ku papiamentu ta nan idioma di papiá na kas. Kasi tur hende ku ta biba na e islanan ABC y ku a nase na e islanan ABC por papia papiamentu. Ademas hopi imigrante for di e islanan ABC ta bai biba na Hulanda; ku nan no sa papia papiamentu na kas.

Aki un bista di e kantidat di papiadónan di Papiamentu na e islanan ABC. Komo ku e sifranan di senso no a sali riba mesun dia, a pone e fecha di e delaster senso na kada isla.

Lenganan papiá na islanan ABC (den %)
Idioma ArubaBoneiruKòrsou
200020132011
Papiamentu 69.4 63.8 78.6
Hulandes 6.1 15.4 9.4
Spañó 13.2 15.2 6.0
Ingles 8.1 4.5 3.5
Otro 3.2 1.2 2.5
100% 100% 100%

Ta papia Papiamentu ademas na e islanan ku anteriormente tabata forma parti di Antia hulandes esta: Saba, Sint Maarten i Sint-Eustatius. Nativo di islanan ABC ku ta biba den eksterior i tin ora nan desendientenan primeramente na Hulanda, tambe ta papia Papiamentu. Tin tambe papiadónan di Papiamentu na Venezuela, Sürnam, Sto. Domingo, Cuba, Merka i otro paisnan kaminda yiunan di tera a bai residí.

Medio i edukashon

[editá | editá fuente]

Papiamentu ta wòrdu usá den medionan imprimí, transmishon di television i radio, diskuro polítiko, i komunikashon diario. E promé kòrant na Papiamentu publiká na aña 1871 tabatin komo título "Civilisado". "Civilizador" ta un palabra Spañó i Portugues, pero e por a wòrdu komprondé ya ku ta un kustumber ku den papiamentu e "r" na final di e palabra tradusí ta kai afó.

Tambe e ta forma parti di e kuríkulo den enseñansa básiko i sekundario.[3]

Literatura

[editá | editá fuente]
E promé buki imprimí na papiamentu, Catecismo Corticu pa Martinus Niemandt for di 1837. (Ningun kopia a keda rekuperá di e edishon for di 1824)[22]

E literatura na papiamentu/o ta literatura oral i skirbí den papiamentu. E ta okupá su mes ku poesia, prosa i otro tekstonan. E buki mas bieu na Papiamentu ku a keda konservá ta Catecismo Corticu, imprimí na 1824. Traduktor ta Martinus Niewindt.[34] E promé buki di poesia original na papiamentu tabata Patria (1944) òf Pierre Lauffer, kende tambe a editá e buki importante, Di nos: antologia di nos literatura (1971).

Wak tambe

[editá | editá fuente]
[editá | editá fuente]