Papiamento na Aruba

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
Papiamento na Aruba
lenga
Supkategoria diPapiamentu Editá
PaisAruba Editá
Indigenous toAruba Editá

Papiamento na Aruba ta trata e desaroyo na Aruba di Papiamento, cual idioma a origina como idioma crioyo na e islanan ABC.

Origen di Papiamento[editá | editá fuente]

No tin prueba concreto pa por bisa cu siguridad con e idioma a nace y na unda esaki a sosode. Pero for di e parti di historia di e colonizacion Spaño, tin informacion cu e hiba e indjannan di e islanan aki tur hunto pa Hispañiola na inicio di siglo 16 y aya nan a siña compronde y papia e idioma Spaño di e temponan ey, cu no tawata e Castellano conoci awe como e idioma Spaño. Alonso de Ojeda (‘El caballero de la Virgen’), cu a yega e region aki y e islanan ABC na 1499 riba e di prome asina yama 'Viahes menores o Andaluces' di exploracion cu a sali for di Spaña. El a casa cu yiu di un Cacique di e region aki y a ser nombra gobernador di un parti di e region cu el e descubri. Despues di no a logra establece su mes como gobernador el a bolbe e isla Hispaniola unda el a muri sin por a finaliza e colonizacion cu el a inicia aki den nos region, cu a bolbe ser intenta e biaha aki for di e islanan ABC, pa medio di un Real Cedula decreta November 1525, den cual e Reynan Catolico di Spaña a duna e Spaño procediente di Hispaniola Juan Martinez de Ampies, e derecho pa repobla e tres islanan Oruba, Isla de los Gigantes y Buon Aire. Peter Stuyvesant nombra klerk pa e compania hulandes WIC prome na Brasil y despues na Corsou ta bira director di e tres islanan ABC y Nieuw Amsterdam (New York) den un nota di maart 1643 encontra den e documentonan di "Curacao Papers" ta menciona entre otro e Indjannan treci for di Aruba y Bonaire pa e isla di Corsou cu a aumenta nan cantidad pa mitar. Como Gobernador di Nieuw Amsterdam y “Curaçao”, el a manda 130 soldad Brasileño/’Hulandes’ y setenta civil pa Nieuw Amsterdam. Mientras cu como director general di Nieuw Nederland y e islanan ABC el a manda algun indjannan prisonero como esclavo pa e islanan aki. Tin e informacion tambe cu pa a comunica cu e indjannan despues bou di e colonizacion hulandes, tawatin mester di padernan di habla spaño. Tin texto cu ta duna indicacion cu Papiamento mester tabata existi ya caba for di mucho prome cu cuminsamento di siglo 18 na Corsou y for di final di e siglo ey na Aruba. E texto mas bieu cu nos tin na Papiamento ta un carta di aña 1775 di un Hudiu na Corsou, cu lo por a bin aki for di tempo di Stuyvesant cu Hulanda a perde su colonianan na Brasil.

Na Aruba e documento mas bieu na Papiamento ta data for di aña 1803. Esaki tabata un declaracion legal cu 26 Indjan a firma pa sostene Commandeur Pieter Specht den un procedura den corte. Esaki kiermen cu Papiamento ta existi 250 pa 300 aña caba sigur. Sinembargo, mayoria di e autornan cu a skirbi tocante origen di Papiamento ta pensa cu Papiamento, of por lo menos e base di Papiamento, ta mas bieu ainda, ya for di e prome repoblacion na 1525 bou di Juan de Ampies y Bejarano, of ya for di tempo cu Ojeda a yega e region aki y casa akinan y Bartolome de las Casas a inicia un proyecto (utopico?) pa a forma un pueblo di famianan cunukeronan spanjo y indjan.

Tin diferente teoria tocante origen di Papiamento. Maske cu e diferente autornan cu a skirbi tocante origen di Papiamento tin nan propio variante di un of otro teoria, en general por dividi nan den dos grupo.

Un grupo di autor ta defende e teoria cu Papiamento, mescos cu mayoria di e otro idiomanan crioyo, a nace di un solo proto-crioyo Afro-Portugues cu tabata existi na costa west di Africa (e teoria monogenetico). E otro grupo, cu ta sostene e teoria poligenetico, ta contradeci esaki y ta bisa cu Papiamento a nace for di e necesidad di comunicacion entre e Spañonan y e Indjannan, despues cu e Spañonan a colonisa e islanan ABC rond di aña 1500. Entre e autornan cu ta defende e teoria Afro-Portugues tin Han van Wijk, Rodolfo Lenz y Frank Martinus Arion, cu a promove na 1997 riba e topico aki. Segun e teoria aki na costa west di Africa un lenga Afro-Portugues a desaroya, cu a keda funciona como idioma di contacto entre Europa y Africa pa negoshi di esclabo te den siglo 17. Ta for di e mesun costa west di Africa aki tabata transporta esclavo pa diferente parti di Caribe. A base di adopcion di palabra di e diferente idiomanan Europeo cu tabata domina den region di Caribe, e idioma di contacto aki a sigui desaroya te cu el a resulta den diferente idioma crioyo, manera esun di Jamaica a base di palabra Ingles, esun di Haiti a base di palabra Frances, etc. Pa Papiamento e teoria aki ta implica cu Papiamento a nace di un lenga Afro-Portugues cu despues a sigui desaroya a base di palabra Spaño/Portugues.

En cambio, segun e otro grupo di autor, di cual por menciona entre otro Antoine Maduro, Jose Pedro Rona y Jossy Mansur, Papiamento lo a desaroya for di un principio for di Spaño y lenga Indjan. Maduro, papiamentista Antiano, ta señala cu no necesariamente tur palabra cu ta parce Portugues tin un origen Portugues. E ta bisa cu por atribui hopi palabra na un di e dialectonan Spaño di siglo 16 cu tin un parecido na Portugues (manera p.e. Gallego). Segun Maduro, e poco palabranan cu sin duda tin un origen Portugues por ta procedente di e Hudiunan di habla Portugues cu a bay biba na Corsou den siglo 17 y na Aruba den siglo 18.

Desaroyo di Papiamento[editá | editá fuente]

Edicion di 1837 di e catacismo catolico, e documento na Papiamento mas bieu cu a keda preserva

Mayoria di e Indjannan na Aruba tabata catolico den e tempo ey. Desde siglo 17 tabatin bishita regular di pastoor Spaño cu tabata bin for di Coro pa predica na Aruba. Despues tabatin pastoor Hulandes ta bin for di Corsou tambe. E prome dos misanan na Aruba tabata kapel di Alto Vista construi na 1750 y misa Santa Ana na Noord na aña 1777. Asina mes, e buki mas bieu na Aruba imprimi na Papiamento ta un buki pa protestant, skirbi pa dominee Kuiperi. Como cu na Aruba no tabatin imprenta, el a laga druk esaki na Corsou na aña 1862. Ta conoci cu ya caba na 1847 tabatin un predicashi na Papiamento skirbi na man pa e docente di religion protestant na Aruba, Abraham van Dragt.

Publicacion[editá | editá fuente]

Na Corsou, cu tabatin un poblacion mas grandi cu Aruba y Bonaire, tabatin varios publicacion ta tuma luga den e tempo ey. Pastoor Niewindt a publica e prome buki na Papiamento na aña 1825. Tabata trata di un buki di catisashi. Como cu mision catolico a encarga su mes cu enseñansa pa esclabo, tabatin drukmento di material pa scol tambe na Papiamento. Asina pastoor Putman a lanta su propio imprenta y a publica su propio material pa scol. Na 1874, obispo van Ewijk a publica e prome buki di gramatica na Papiamento, sigui pa un diccionario Hulandes-Papiamento-Spaño su siguiente aña.

Tabatin publicacion di varios corant tambe na Corsou. E prome corant na Papiamento tabata Civilisado y a sali publica di 1871 pa 1875. Amigoe, cu a lanta na 1884, tabata sali originalmente na Hulandes y Papiamento. Banda di esey tabatin e corantnan na Papiamento La Union (1889-1897 y rebiba na 1922) y La Cruz (1900 – 1970).

Enseñansa[editá | editá fuente]

Na mayoria di e scolnan catolico na Corsou, enseñansa tabata na Papiamento. E scolnan di gobierno tabata na Hulandes. Rond di aña 1900 a bin ripara na Corsou cu enseñansa, specialmente na Hulandes, no tawata exitoso. Tabatin hopi discusion tocante e uzo di idioma di instruccion na scol. Varios maestro, pastor, y tambe parlamentario Hulandes, tabata propaga Papiamento como idioma di instruccion. Tabatin varios proposicion pa enseñansa bilingual tambe. E proposicion di Hamelberg na aña 1897, tabata pa duna enseñansa na Papiamento prome, y duna les di Hulandes via Papiamento den e dos klasnan mas halto. E tabata di opinion cu e muchanan mester siña lesa y skirbi bon den nan propio idioma, prome cu nan por siña un idioma straño.

Despues di varios aña di discusion, e ordenansa di 1935 a drenta na vigor. Pa e scolnan na e islanan ABC bin na remarke pa subsidio di gobierno, nan mester a cuminsa uza Hulandes como unico idioma di instruccion. Esaki a pone cu enseñansa na Papiamento tambe a yega na su final e tempo ey.

Siglo 21[editá | editá fuente]

Stampia postal cu texto na Papiamento

Awendia, e situacion ta un tiki diferente. Tin varios corant y buki na Papiamento cu ta sali na Aruba tambe. Na Aruba Papiamento a bira idioma oficial banda di Hulandes desde 21 di mei 2003, y e ta wordo duna den varios tipo di enseñansa. Internacionalmente tin varios linguista cu ta investiga Papiamento como idioma. A pesar di tur e desaroyonan positivo aki, ta na su luga pa awor, despues di 300 aña, para keto un rato y evalua den ki rumbo Papiamento ta bayendo na Aruba.

Mira tambe[editá | editá fuente]

Link externo[editá | editá fuente]

Gramatica, ortografia y vocabulario