Historia di Kòrsou

Di Wikipedia, e ensiklopedia liber
E artíkulo aki ta skirbí na papiamentu. Lo ta apresiá si por mantené e artíkulo aki na estilo di papiamentu.

historia di Kòrsou
PaisHulanda Editá
Kòrsou ta un isla i un pais den Reino Hulandes den parti sùit di Karibe for di e kosta di Venezuela.

Historia di Kòrsou ta kuminsá ku e establesimentu di e pueblo Arawak, un pueblo amerindio for di e kontinente suramerikano. Ta asumí ku nan a biba multiple siglo riba e isla promé ku e oropeonan a yega.

Historia pre-kolonial[editá | editá fuente]

E promé spornan di habitashon humano na Kòrsou por wòrdu hañá na Roi Rincon. E ta konsistí di un kueba natural den e barankanan ku e habitantenan pre-serámiko tabata usa. E restunan arkeológiko ku a haña ta konsistí di montonnan di deshecho di kokolishi, material di wesu di animal i piedra. Artefaktonan tabata trahá di piedra i kokolishi, kual por a wòrdu usa pa diferente meta. Aki tambe tin pinturanan indjan riba baranka. Ta kalkula e fecha di e restunan mas bieu di Kòrsou entre aproksimadamente aña 2900 i 2300 promé ku Kristu. Restunan similar i graf humano ta konosí na Seru Sami, ca. 2000 pa 1600 promé ku Kristu.

Petroglifonan ku ta 1500 aña bieu serka e kueba di Hato.

A haña resíduo di pòchinan di e periodo serámiko na Knip i San Juan, entre otro. E fechanan ta entre ca. 450 i 1500. E material ta pertenesé na e kultura dabahuroido, spesialmente na e pueblo Caquetio, ku a bini for di nortwest di Venezuela. A base di nan idioma, e habitantenan indígena aki ta klasifiká komo Arawak. E Caquetíonan tabata biba den establesimentunan chikitu di te ku 40 habitante. E pueblonan a keda hopi biaha situá serka bahia ku laguna, prinsipalmente na kosta sur. E Caquetío ku a yega mas despues tabata biba di kultivo di yuca na eskala chikito, peska, kolekshon di marisko i yagmentu di bestia chikí. Ademas, nan tabata hasi komèrsio ku indjannan di otro islanan i di e kontinente. A haña residensianan na, entre otro, Knip i Santa Barbara.

Investigashon sientífiko di e promé habitantenan di Antia Hulandes a kuminsá den siglo 19, partikularmente ku e afishonado A.J. van Koolwijk, ku a hasi e promé eksplorashonnan den velt. Tambe el a kompilá un inventario di e petroglifonan di e isla.

Kolonisashon oropeo[editá | editá fuente]

Periodo spaño[editá | editá fuente]

E spaño Alonso de Ojeda tabata e promé oropeo ku a bishitá Kòrsou dia 26 di yüli 1499. Na e momentu ei, mas o ménos 2.000 Caquetio tabata biba riba e isla. Na 1515, kasi tur Caquetio a ser sklabisá i hiba Hispañola. E spañonan a establesé riba e isla na 1527 y a goberna e isla for di un di e siudatnan hispano-venezolano. E spañonan a importá hopi bestia i mata no nativo na Kòrsou. Kabai, karné, kabritu, porko i baka a wòrdu introdusí for di Oropa òf otro kolónianan spaño. E spañonan tambe a planta varios palu i mata no-nativo.

Esei tabata hopi biaha un asuntu di prueba i eror. E spañonan sí a siña kon pa usa e kosecha i métodonan di kultivashon di e Caquetio. Paralelonan ku otro islanan den Karibe ta konosí for di fuentenan. No tur espesie importá tabatin e mesun éksito. E wardamentu di bestia generalmente a bai bon; e spañonan tabata saka bestia den kunuku i sabana. Caquetio i pastornan spaño tabata duna e bestia yerba. E karnénan, kabritu i baka a bai relativamente bon. Segun fuentenan históriko, tabatin miles riba e isla. Di otro banda, agrikultura no tabata dje eksitoso. E spañonan a yama Kòrsou un isla inútil komo ku e rendimentu di agrikultura na e isla tabata desepshonante, e saliñanan no tabatin un rendimentu altu i no a deskubrí metalnan presioso.

Despues di un tempu, e kantidat di spaño ku tabata biba na Kòrsou a baha. Kontrario, e kantidat di residente indjan a stabilisá. Ta di suponé ku asta tabatin un oumento di e poblashon di Caquetío pa motibu di kresementu natural, regreso i kolonisashon. Den e último dékadanan di e okupashon spaño, Kòrsou a wòrdu usá komo un rancho di bestia grandi. Algun spaño tabata biba rònt di Santa Barbara, Santa Ana i den pueblonan den e parti west di e isla. Caquetio tabata biba den henter e isla.

Bandera di WIC (1695)

West Indische Compagnie[editá | editá fuente]

Hulanda a separá efektivo for di Spaña na 1581 i e kompañia hulandes di West India (WIC) a keda konstitui na 1621. Na 1633, WIC a pèrdè su base na Antias ora un flota spaño a destruí nan asentamentu na Sint Maarten. El a bira interesá den Kòrsou komo un base nobo pa komèrsio i Kòrsou, usando su puerto natural ekselente i pa produkshon di salu (pa preserva piská, partikularmente haring). Bon saliñanan por a ser hañá tantu na kosta di Venezuela komo na Boneiru. Ademas, na Kòrsou tabatin palu pretu, un materia prima pa pintura natural, bestia, kal i kombustibel.

E fleta di WIC bou di mando di almirante Johannes van Walbeeck a invadi e isla na 1634 i e spañonan riba e isla a entregá nan mes na San Juan na ougùstùs. Mas o menos trinta spaño i un gran parti di e Taino a ser deportá pa Santa Ana de Coro na Venezuela. Un trinta famia taino a keda permití pa biba riba e isla.

Fort Amsterdam mirá for di laman.

Despues di e konkista, WIC a konsolidá su reklamashonnan dor di konstruí fortifikashon. Komo awa di bebe tabata vital, na 1634-35 a konstruí un fòrti serka e fuente di awa na banda nortost di Bahia di Santa Ana. E fòrti aki tabata konsistí di muraya di tera ku palisade i diferente piesa di artiyeria. Na 1635-36 a kuminsá ku konstrukshon di Fort Amsterdam na Punda, riba e banda ost di e kanal. E promé fase di konstrukshon a wòrdu konstruí bou di guia di almirante van Walbeeck den forma di un strea di sinku puntanan i tabata konsistí di un núkleo di tera i koral. kontra esaki a konstruí un shell di koral ku piedra di klei. Despues, e karkas aki a wòrdu konstruí ku piedra.

Den e promé tres añanan, e kondishonnan di bida di e tropanan di WIC tabata pober. Pa kuminda i material di konstrukshon, hende tabata dependé hopi di importashon for di Oropa. E suministro tabata hopi irregular, i por a pasa mas ku mei aña sin suministro. Komo resultado, el a kapta i sakrifisá un kantidat grandi di bestia di kaya. Otro kuminda a ser racioná. E awa mester a ser tresi na Punta for di e fuente. Soldadonan i superiornan tabata drumi den tènt. Algun di e sòldánan tabata insatisfaktá dor di kondishonnan di kas duru, suministro di kuminda skars i trabou duru, pero prinsipalmente dor di monotonia i aburishon. Aparentemente tabatin un motín, pero esaki a wòrdu evitá dor di oumentá e racionnan i ofresé likor. Van Walbeek a skirbi e Diesnuebe Caballeronan di WIC, den kua el a rekomendá pa oumentá salario i racion, pasobra e sòldánan no a wòrdu kontratá pa konstruí fortifikashon.

E siudat di Willemstad a kuminsá krese pafó di fort Amsterdam.

Konsolidashon hulandes[editá | editá fuente]

Peter Stuyvesant tabata gobernador di Kòrsou entre 1642 i 1644.

E spañonan a planea pa rekuperá Kòrsou for di e hulandesnan. Di tres manera a kolektá informashon tokante tropa, fortifikashon, post na warda, reserva di alimento i munishon. E indjannan ku tabata biba na Kòrsou a ser sekuestrá i interogá. Personal di WIC ku tabata bin buska salu na kosta di Venezuela a ser kapturá i interogá. Finalmente, e spañonan a manda espia Kòrsou. E spañonan a purba un invasion na 1637 ku varios barku i sufisiente tropa pa surpasá esun di garnison di WIC. Forsá pa bay bek pa motibu di un tormenta nan nunka a yega Kòrsou.

E Diesnuebe Kabayero di WIC na Amsterdam tabata dividi riba futuro di Kòrsou. E fortifikashon i e hòmbernan a kosta hopi sèn i e rendimentu tabata skars. Sinembargo, Kòrsou a desaroyá, presumiblemente mas komo konsekuensia di indesishon ku di un desishon rasonabel. Ku tempu, Kòrsou a demostrá su balor pa WIC. Despues di e pèrdida di e teritorio hulandes na Brasil na 1654, Kòrsou a bira mas i mas importante. E posishon geográfiko faborabel a hasi komèrsio posibel ku Oropa, Venezuela i otro islanan den Karibe. Nan tabata mantené kontakto tambe ku e kolónianan hulandes na Nort Amérika, inkluyendo Nieuw Nederland.

Peter Stuyvesant a bira gobernador interino na 1642, i a okupá e puesto te 1644.

E poblashon di Kòrsou a krese konstantemente, en parti debí na e yegada di hudiu sefardí for di e eks-teritorio hulandes na Brasil. WIC tambe a habri Kòrsou pa agrikultura dor di kolonistanan nobo for di Oropa. Hasta e sòldánan ku a kaba nan tempu tabata bon bini pa keda. Naturalmente, e meta tabata pa produsí sufisiente kuminda pa e poblashon di Kòrsou. Ademas, WIC tambe tabata ke pa e agrikultornan kultivá kosechanan komersial. E produktonan aki tabata inkluí indigo, katuna, tabako, trigo òf sorgo turko i kaña. E promé plantashonnan a wòrdu konstruí ront 1650. Nan ta inkluí lugánan na Hato, Savonet, Santa Barbara, Santa Maria, Groot Piscadera, Groot i Klein Sint Joris, i San Huan. Algun di e plantashonnan a keda den poseshon di WIC. Esaki a kondusí na un fluho masivo di katibu.

Hudiunan[editá | editá fuente]

E hudiunan sefardí ku a yega for di Hulanda i despues for di teritorio hulandes na Brasil for di [[siglo 17] tabatin un influensia signifikante riba e kultura i ekonomia di e isla. Kòrsou ta sede di e kongregashon hudiu aktivo mas bieu den Amérika, ku ta data di 1651. E komunidat hudiu di Kòrsou tambe a hunga un ròl klave sosteniendo e promé kongregashonnan hudiu na New Amsterdam (awendia New York City), Cayenne i Coro den siglo 18 i 19. Den e añanan promé i despues di Guera Mundial II tabatin un fluho di hudiu ashkenazi for di Oropa Oriental, hopi di nan tabata hudiu rumano.

Negoshi di katibu i puerto franko[editá | editá fuente]

Durante gran parti di siglo 17 i 18, e negoshi prinsipal di e isla tabata e negoshi di katibu. E hendenan sklabisá a yega hopi bia for di Afrika i a kumpra i bende nan na e wafnan di Willemstad promé ku nan a sigui bai nan destinashon final. Entre 1662 i 1669, Domingo Grillo i Ambrosio Lomelín a manda 24.000 katibu, asistí pa e Kompañia Hulandes di West India i e Kompañia Real Africano di Jamaica.[1][2][3]

WIC a suministrá hende sklabisá na preisnan hopi kompetitivo i asina a saka mayoria di komersiante ingles, franses i portugues for di e merkado. E komersiantenan tabata kumpra esklabu y despues manda nan na varios destinashon na Sentro y Sur Amerika. Un proporshon relativamente chikitu di e afrikano ku a yega a keda na Kòrsou.

E hendenan sklabisá ku a keda riba e isla tabata responsabel pa traha e plantashonnan establesé anteriormente. E afluencia di man di obra barata a haci e sector intensivo di agricultura den man di obra hopi mas rentabel i entre Hulanda i China, e komèrsio ku tabata tuma lugá na e wafnan i e trabou ku tabata tuma lugá den e kanchinan, e perfil ekonómiko di Kòrsou a kuminsá subi, e biaha aki konstruí riba lomba di e hendenan sklabisá.

WIC a konverti Kòrsou den un puerto liber na 1674, loke a duna un posishon klave den retnan di komersio internashonal. Partialmente pa e motibu aki, e isla a bira un di e islanan mas próspero di Karibe den siglo 17. Esaki a tenshoná relashonnan ku otro podernan, spesialmente Inglatera i Fransia. Komo resultado, na 1713 Kòrsou a keda sitiá pa un tempu kòrtiku pa e kapitan Fransés Jacques Cassard, kende a laga kumpra E siudat. E sitio a causa daño na e habitantenan di e isla. Den Archivo Nacional Di Hague, lista di daño spesifiká a keda konservá na OAC. Na 1716 un rebelion chikitu di katibu a kuminsá, pero e insurgentenan a keda arestá. Diez rebelde, entre nan Maria, a ser kondená na morto.

Na siglo 18, Kòrsou a purba di konsolidá su posishon komersial. Sinembargo, e negoshi Na Venezuela i otro kolónianan spaño a keda impedi pa E Guardia Di Kosta Spaño. E ultimo a wordo designa specificamente pa stop e comercio ilegal di tabaco y cacao for di Venezuela. Inglés i franses a bira mas i mas fuerte den Karibe. E faktornan aki a kontribuí na e redukshon relativo di E importansia di Kòrsou. Tambe tabata importante pa Kòrsou no tabata adekuá pa e kultivashon di kaná di sukari, kapas, tabako òf otro kultivashonnan di plantashonnan tropikal na skala grandi. E intentonan pa hasi esaki a stòp na fin di siglo 17 i kuminsamentu di siglo 18. Agricultura di Kòrsou a enfoca riba provee kuminda pa su propio poblashon. Sinembargo, parti di e kuminda mester a ser importá. E negoshi di katibu a keda e fuente di entrada mas importante pa e hulandesnan, prinsipalmente pa motibu di preisnan kompetitivo di katibu.

Kolonia hulandes[editá | editá fuente]

Interpretashon artístiko moderno di Tula, pa Edsel Selberie.

Despues di e bankarota di WIC na 1791, Kòrsou a bira un kolonia real hulandes. E hulandesnan a logra reprimí e rebelion di katibu di 1795. E levantamentu tabata liderá pa Tula, un katibu ku ta hunga un papel sentral den historia di Kòrsou.[4]

Dia 18 di yanüari 1795, Willem V, Prins di Oranje, a hui for di Hulanda i a bai den eksilio na Gran Bretania poko promé ku anunsio di e Repúblika di Batavia.[5] gobernador Johannes de Veer a nenga di someté su mes na e Repúblika di Batavia, i a wòrdu remplasá pa Jan Jacob Beaujon na ougùstùs di 1796.[6] Beaujon tabata sospechoso di ta un orangista i pro-britániko. E schutterij (milisia) dirigí pa Johann Rudolf Lauffer i yudá pa tropanan franses di Guadeloupe a hasi un golpi di estado, i dia 1 di desèmber, Lauffer a wòrdu instalá como gobernador interino di Kòrsou i Dependensianan.[6][7]

E británikonan a kapturá Kòrsou na 1800 i a mantené Kòrsou te 1803.[7] Nan a ataka atrobe na 1804, i despues a mantené esaki for di 1807 te 1816,[8] despues di kua nan a dun'é bèk na e hulandesnan bou di e terminonan di e Tratado di Paris.

E proksimidat di Kòrsou na Venezuela a resultá den interakshon ku e kulturanan di e zonanan kostero. Por ehempel, por mira similaridatnan arkitektoniko entre e partinan di Willemstad di siglo 19 i e siudat venezolano serkano di Coro na Estado Falcón. Den siglo 19, habitantenan di Kòrsou manera Manuel Piar i Luis Brión a partisipá den e guera di independensia di Venezuela i Colombia. Refugiadonan polítiko di e kontinente (manera Simon Bolivar) a reuní na Kòrsou. Muchanan di famia venezolano pudiente a wòrdu eduká riba e isla.

Pa baha gastonan atministrativo, e kolonianan den Karibe a bira un kolonia ku un gobernador general na Paramaribo na 1828. Na 1845 nan a bolbe parti di esaki pasobra e atministrashon di e islanan for di Sürnam no a funshoná bon. For di e aña ei dos kolonia di Antia a bolbe eksistí: Sürnam i Kòrsou i Dependensianan, tantu e islanan di Barlovento komo e islanan di Sotavento.

Luis Brion, un almirante venezolano nase na Kòrsou.

Historia moderno[editá | editá fuente]

E destabilisashon di e region produsí pa e Gueranan napoleóniko na Oropa i e avansenan imperialista di parti di e británikonan a hasi ku Kòrsou a kambia man varios biaha, for di siglo 19. E isla a ser invadi pa e inglesnan dos biaha, ku tabata entre 1800 i 1803, anto entre 1807 i 1816. Práktikamente simultáneamente, tabatin hopi moveshon independentista for di e kolonianan spaño di e kontinente, ku kontribushon di refugiadonan anglófilo manera Simón Bolívar, i ku partisipashon di por lo ménos dos persona mas importante, Manuel Piar, e lider di e rebèldenan di e provinsia di Guayana, i Luis Brion, ku lo a bira almirante di e Armada kolombiano. Na 1815, despues di e derota di Napoleon na Waterloo, e Tratado di Paris a otorgá e soberania legal di e isla na e hulandesnan.

Siguiendo e ehèmpel di Inglatera (1834) i Fransia (1848), e hulandesnan a abolí sklabitut na 1863, loke a trese un kambio den ekonomia ku e kambio pa trabou salariá. E estado hulandes a kompensá e doñonan di katibu ku 200 florin pa katibu pa pèrdida di nan propiedat. Algun habitante di Kòrsou a emigrá pa otro islanan, manera Cuba, pa traha den plantashonnan di kaña. Otro eks-esklabunan no tabatin kaminda pa bai i a sigui traha pa e doño di e plantashon den e sistema di arrendatario.[9] Esaki tabata un orden instituí den kua e eks-sklabitut tabata laga tera na su eks-shef. Na kambio, e arrendatario a primintí di entregá e parti mas grandi di su kosecha na e eks-shef di katibu. E sistema aki a dura te na kuminsamentu di siglo 20.

Te na kuminsamentu di siglo 20, Kòrsou tabata biba di komèrsio, agrikultura i peska. E marea ekonómiko a kambia na 1914 ora ku a deskubrí reservanan grandi di petroleo na Venezuela. Shell mesora a establesé un refineria di petroleo riba e isla, Refineria Isla, serka di Asiento, kaminda anteriormente tabatin komèrsio ku katibu.

Den e dékada di 1920 i komienso di 1930, hudiunan ashkenazi di Oropa Oriental a emigrá pa Kòrsou. Aunke mayoria inisialmente mester a traha komo comerciante ambulante, gradualmente nan a logra sali dilanti i hopi a logra un gran prosperidat. Nan a mantené nan identidat hudiu i a formá un grupo uní i isola. Den e dékadanan di 1980 i 1990, e tamaño di e grupo a baha drástikamente. Mayoria di e promé kolónan a muri di edat i, pa motibu di inseguridat polítiko i desendensia ekonómiko, hopi hudiu ashkenazi a bandoná e isla den añanan 1980 pa bai biba na otro lugá, spesialmente na Merka i Israel.

Kas na Kòrsou unda Rafael Urbina a keda algun luna pa prepara su atake riba Fort Amsterdam

Dia 8 di yüni 1929 Fort Amsterdam a ser asaltá i kapturá pa e rebelde venezolano Rafael Simón Urbina huntu ku 250 otro persona.[10] nan a sakea arma, munishon i tesoro di e isla.[11] Nan A logra tambe di kap e gobernador di e isla, Leonardus Albertus Fruytier, i a hib'é Venezuela riba e barku merikano robá Maracaibo.[10]

Despues di e inkurshon, e gobièrno hulandes a disidí di stashoná marinir i barkunan permanentemente riba e isla.[11][12]

Durante Guera Mundial II, e isla a hunga un papel importante den suministro di fuel na e forsanan aliado. Na 1940, promé ku Alemania nazi a invadi Hulanda, e britániko a okupá Kòrsou i Aruba franses. E presensia di potensia diferente for di Hulanda a alarmá e gobièrnu venezolano dor di e proximidat di e islanan aki na entrada di Golfo di Venezuela i e echo ku histórikamente nan a wòrdu usá komo base pa lansa inkurshonnan kontra teritorio venezolano. Na 1941, tropa merikano a okupá e isla i a konstruí aeropuerto militar na Aruba ("Dakota") i Kòrsou ("Hato"). E meta prinsipal di e despliegamentu aki tabata pa bringa kontra e atakanan futuro ku tabata spera di e supmarinonan di Ejs i e bombardero nazi di largu distansia. Merka tambe tabata preokupá pa e menasa potensial di un invashon aleman di Merka kontinental lansa ku yudansa di kolónan aleman na Sur Amérika.

Na 1942 e puerto di e isla, un di e fuentenan prinsipal di kombustibel pa e operashonnan aliá, a ser asediá pa supmarino aleman na diferente okashon bou di Operashon Neuland. Na ougùstùs di 1942, e alemannan a bolbe Kòrsou i a ataká un tanker i a risibí kandela di un bateria di kosta hulandes promé ku nan a skapa. E United States Navy a establesé e di kuater flota, ku tabata responsabel pa kontra e operashonnan naval enemigu den Karibe i den Atlántiko Sur. E ehérsito merikano tambe a manda avion i personal pa yuda protehá e refinerianan di petroleo i reforsá e Forsa Aéreo Venezolano.

Na 1954, Kòrsou, huntu ku e otro islanan di Kòrsou i Dependensianan, a haña outonomia polítiko.

Rebeldia di trahadó di 1969[editá | editá fuente]

Artíkulo prinsipal: Trinta di Mei

Den e dékadanan di 1940 i 1950, e refineria a trese prosperidat i modernisashon na e isla, pero prosperidat a wòrdu distribuí na un manera desigual. E klase trahadó nobo di Kòrsou a sinti su mes mas i mas insatisfaktá ku e praktikanan klave di Royal Shell. E partisipashon di e poblashon afrokurasoleño den e proseso polítiko tambe tabata limitá. Dia 30 di mei 1969, un rebelion di trahadónan, konosí komo Trinta di Mei, a kuminsá na e porta di entrada di e refineria Shell. Durante e avansa pa sentro di e siudat, lider sindikal Wilson Godett (entre otro) a ser tira pa polis, i trahadónan rabia a kima propiedatnan na Punda i Otrobanda.

Despues ku e gobièrnu lokal a pèrmití e marina real hulandes pa bula riba dje pa restorá òrdu, a traha hopi pa e gobièrnu ta mas representativo di e poblashon. Wilson Godett asta a okupá un puesto atministrativo pa algun tempu.

Estado outónomo[editá | editá fuente]

Kòrsou a risibí un status outónomo similar na esun di Aruba riba 10 di òktober 2010.

Diferentemente di Hulanda, e isla no ta forma parti di e teritorio di Union Europeo i pa e motibu ei Kòrsou, meskos ku Aruba i Sint Maarten, no tin ku kumpli ku lei oropeo ni introdusí e euro komo moneda legal. Debí na e relashon spesial ku Hulanda komo teritorio ultramar (hulandes: Landen en Gebieden Overzee, LGO), e islanan ta kualifiká pa fondo oropeo i akuerdo di kooperashon na nivel di UO, manera e programa Erasmus+. Ademas, e habitantenan di e parti karibense di Reino Hulandes no ta solamente di nashonalidat hulandes, sino tambe di nashonalidat oropeo.

Bibliografia[editá | editá fuente]

  • Anon. (1984) Manera Kòrsou tabata: aregla reahta kuadro i historia di Korsou.
  • Cijntje, Gilbert Jobert van Martha Bergen Sentro Mr Dr Moises Frumencio da Costa Gomez and CURISES (2009) Historia Polítiko di Kòrsou: 1951-1967. Willemstad Curaçao: Sentro Mr. Dr. Moises Frumencio da Costa Gomez.
  • Hartog, J. (1967) Curaçao: A Short History. De Wit.
  • Nooyen, R.H. (2008) Historia Di Kòrsou Katóliko: Un Rekuento di Pader Hein Nooijen, Willemstad Amsterdam: Carib Publishing; SWP distr.

Link eksterno[editá | editá fuente]